Tuy nhiên, bực cha mẹ sáng-suốt phải hiểu rằng sở dĩ ta có uy-quyền
đó, sở dĩ trẻ nhận uy-quyền đó, vì trẻ cần được ta che chở, hướng-dẫn để
phát-triển chứ không phải vì lẽ ta sinh ra chúng mà bắt gì chúng cũng phải
nghe. Mục đích cuối cùng của giáo-dục là giải-thoát. Đó không phải chỉ là
một quan-niệm ; đó là một luật thiên-nhiên. Kỷ-luật đặt ra phải để dìu-dắt
trẻ, dự-bị cho chúng tự giải-thoát lần lần cho đến khi tự giải-thoát được hẳn.
Hồi trẻ mới sanh, ta để trẻ bú, ngủ, cử-động theo những luật sinh-lý.
Khi chúng đã bắt đầu có trí khôn – hai ba tuổi – ta mới khuyên bảo chúng,
áp-dụng kỷ-luật để dắt dẫn chúng. Chúng càng lớn, năng lực càng tăng, thì
ta càng phải cởi mở cho chúng, để chúng được tự-do thêm. Tới tuổi dạy thì,
kỷ-luật nên nhẹ hơn chút nữa để cá tính của chúng có thể nẩy nở được và khi
chúng đã thành nhân thì ta chỉ có bổn-phận, chỉ có quyền khuyên bảo chúng
mà thôi. Bà Anna W.M. Wolf trong cuốn Vos enfants et vous nói cha mẹ dạy
con thì phải biết « cắt cuống rốn ». Lời đó thực chí lý. Cách độc nhất để giữ
hoài lòng yêu quý của con là cho chúng bay khi chúng đã đủ lông, đủ cánh.
Biết bao bi-kịch trong gia đình xảy ra vì người mẹ ích-kỷ, cứ cột con với vạt
áo mình hoài mặc dù chúng đã có vợ có con. Họ làm tủi nhục cho con họ.
Tôi ghét những bà mắng những cậu trai đã lớn : « À, mày tưởng mầy đủ
lông đủ cánh rồi, không cần tới mẹ mày nữa hả ? Thôi đi đâu thì đi, bước ra
khỏi nhà này đi ». Họ không phải những người mẹ, vì người mẹ phải giúp
cho con mau « đủ lông đủ cánh », phải mừng khi thấy chúng « đủ lông đủ
cánh », và phải tập cho chúng « bay nhẩy » khi chúng đã « đủ lông đủ
cánh ».
4. Để ý nhận xét phản ứng của trẻ
Trẻ phản ứng lại uy quyền của ta bằng hai cách, tùy hoàn cảnh, tùy thái
độ của ta, nhất là tùy tính tình của chúng.
Cách thứ nhất là phản động. Có nhiều trẻ, mà người lớn cũng vậy, khi
bực mình thì cằn-nhằn nhưng rồi cũng theo lệnh người trên. Tôi biết một
thanh niên nọ siêng năng lanh lẹn thành thử song thân cậu sai cậu hoài, còn
anh cậu biếng-nhác vụng-về thì được yên thân. Một hôm, thân phụ cậu sai
