thấy rằng trong những gia-đình đó người ta dùng hình-phạt một cách vừa
phải, luôn luôn công bằng, và rất ít khi người ta thuyết-giáo ».
« Rất ít khi người ta thuyết-giáo », lời đó rất đúng. Không bao giờ
người ta mắng trẻ : « Sao mầy không coi gương thằng Phước, con chú Tư đó
? Nó sanh sau mầy một năm, chú thím ấy lại nghèo, không có tiền cho nó
học thêm Anh văn, Pháp văn gì hết ; mà mầy thấy đó không, nó thi đậu Tú-
Tài rồi đấy, làm rạng rỡ cho cha mẹ. Còn mầy, hai năm rớt Trung-học đệ
nhất cấp rồi, đã ngu dốt lại làm biếng. Mầy nghĩ sao hử ? ». Nó nghĩ sao ư ?
Nó nghĩ rằng cha mẹ nó làm nhục nó, và đã vậy thì nó càng ì ra, cho cha mẹ
nó thêm tức, chứ sao nữa ? Thành thử người ta muốn cho nó noi gương em
nó, mà nó hóa ra oán ghét cha mẹ, rồi oán ghét luôn cả tấm gương sáng đó.
Nhất là không khi nào người ta bảo trẻ : « Hồi xưa ba đâu có được
sung-sướng như con ; đâu có xe Vespa để đi học, mưa cũng như nắng, mỗi
ngày phải cuốc bộ tám chín cây số ; đâu có được đủ quần áo giày dép như
con, mùa đông thì co-ro trong cái áo vải đụp, chân đi đất, ăn uống thì làm gì
có bơ sữa, nước cam, nước đá ; tiền mua sách cũng không có, nói gì đến đi
học tư… vậy mà ba học năm nào cũng nhất, môn nào cũng không nhứt thì
nhì. Con sung-sướng quá, con ạ ; mà sung-sướng quá thì hỏng… ». Cha
thuyết vậy, mẹ lại chêm một câu : « Livret scolaire của ba con, má còn giữ
đấy, con lấy mà coi, trong tủ đứng ở phòng giấy ấy, ngăn dưới, bên tay mặt,
con ạ ». Làm cho cậu con oán luôn cả cái tủ đứng đó nữa.
Trẻ ngày nay không chắc hư hơn trẻ hồi xưa ; nhưng chúng được trông
nhiều hơn, nghe nhiều hơn, đọc nhiều hơn, tất nhiên chúng có dịp suy-nghĩ,
so-sánh, và không chịu tin những lời thuyết giáo suông của ta nữa. Chúng
phán-đoán, chỉ trích ta, nếu không ra mặt thì cũng ngấm ngầm. Điều đó có lẽ
cũng đáng buồn thật, nhưng sự thực như vậy. Chỉ hành-động của ta mới làm
cho chúng phục ; còn như cái việc thuyết giáo, thì ai mà chả làm được ?
Vậy muốn dạy trẻ thì phải đích thân mình làm gương cho chúng. Tôi
nói rõ thêm : phải lấy những hành vi hiện tại của mình làm gương cho
chúng. Muốn chúng siêng học ư ? Đừng nói năng gì cả, cứ lẳng lặng tới giờ
làm việc, và làm cho cẩn thận. Muốn chúng ngay thẳng ư ? Thì đừng gian
