Xa hơn một chút, tôi đến một ngôi làng – thật ra là một chợ nhỏ có mấy
biển báo bán nước ngọt, khoai tây chiên. Một cụm nhà tồi tàn làm bằng gạch
và xi-măng trải dài từ chỗ đất bằng đến tận ngọn núi phía trên. Không có gì
để thăm thú – chúng vẫn còn nằm trong quyền kiểm soát của quân đội –
nhưng tôi thấy tò mò, không biết dân làng có biết chút gì về thành phố
Srinagar của hoàng đế Ashoka. Có hai cụ già làng nhớ mang máng đến
những vụ khai quật hàng nhiều thế kỷ trước, nhưng chưa hề nghe chuyện gì
về vị hoàng đế hay cái thành phố của ông.
Khi tôi còn nhỏ, cha đã kể cho tôi nghe câu chuyện về Hội nghị Phật tử
Thế giới lần thứ tư được tổ chức tại Kashmir vào thế kỷ thứ hai dưới sự cai
trị của Kanishka, vị vua theo Phật giáo ở Gandharan. Thỉnh thoảng lại có
người tuyên bố đã tìm thấy địa điểm thật của hội nghị, nhưng hầu hết đều tin
rằng nó được tổ chức gần vườn Harwan cổ xưa trên phần đất ven rừng phía
tây bắc của Srinagar. Trong một chuyến du ngoạn cùng gia đình đến khu
vườn – nơi có vô số con lạch và được che mát bởi những bóng cây chinar
cao sừng sững – cha tôi đã chỉ vào một cồn đất phía trên và nói với tôi, đó
chính là nơi người ta tin rằng hội nghị đã diễn ra.
Tôi đến đó vài ngày sau chuyến viếng thăm bảo tàng Srinagar. Như một
điềm báo, những di tích của Phật giáo đã dẫn đường cho tôi đến một khu
vực có nền cao, nơi năm 1905 các nhà khảo cổ học đã tìm thấy một cái tháp
cất giữ cốt, một sảnh cầu nguyện và những gian dành để ở. Ngay tại trung
tâm của khu vực này là những phần sót lại của cái tháp. Tôi nhìn chăm chú
vào phần nền và hai hình vuông đồng tâm làm bằng đá được đánh bóng sơ
sài phủ đầy cỏ dại. Thật khó mà tưởng tượng hình thù nó sẽ ra sao. Bên trái
là bốn bức tường đá đã đổ, phủ đầy rêu. “Đó là vihara, nơi các nhà sư gặp
gỡ,” ông Mohammed Khazer nói. Ông làm việc cho Trung tâm Nghiên cứu
Khảo cổ Ấn Độ với nhiệm vụ coi sóc khu tưởng niệm này. Theo nhà du
khảo người Trung Quốc Hieun Tsang, hơn năm ngàn nhà sư đã tập họp về
đây để thảo luận và tranh cãi về đức tin.
Trong bảo tàng, tôi đã nhìn thấy những vật được khai quật ở Harwan.
Chúng không dính dáng gì đến Hội nghị Phật tử nhưng là những ví dụ có ích
về công trình nghệ thuật ở Gandharan – những miếng gạch sành có hoa văn
