chúng biết cái đó là thế nào. Và mặc dù có những toán quân tuần tiễu canh
giữ, người ta vẫn thường lẻn được vào các hốc đá nằm trên bờ biển và ném
hoa vào các toa tàu chạy qua. Thế là đoàn tàu gập ghềnh chạy trong đêm hè,
chở hoa và xác chết.
Những ngày đầu, vào sáng sớm, một làn hơi dày đặc và tanh tưởi
phảng phất trên các khu phố phía đông. Các thầy thuốc cho là những thứ
hơi bốc lên ấy, tuy có khó chịu, song không hề gây hại. Nhưng dân chúng
dọa sẽ dời đi ngay, đinh ninh dịch hạch sẽ từ trên bầu trời đổ ập xuống đầu
họ. Nhà chức trách buộc phải cho chuyển hướng làn khói bằng một hệ
thống đường ống phức tạp, và dân chúng lại yên tâm. Chỉ những ngày gió
lớn, khi nghe từ phía đông đưa tới một thứ mùi loáng thoáng thì họ mới sực
nhớ là mình được đặt trong một “trật tự mới”, và mỗi tối, ngọn lửa dịch
hạch lại ngốn ngấu đồ cống người ta nộp cho nó.
Đây là những hậu quả tột cùng của dịch bệnh. May sao về sau nó
không tiến triển thêm, vì người ta có thể cho là tất cả đều trở nên bất cập:
tài trí của các cơ quan, các biện pháp của tỉnh và ngay cả khả năng thu nhận
của lò thiêu. Riơ biết là lúc đó, người ta đã dự kiến những giải pháp tuyệt
vọng, như ném xác xuống biển, và ông dễ dàng hình dung xác trương lên
dày đặc trên mặt nước xanh rờn. Ông cũng biết là nếu các con số thống kê
cứ tiếp tục tăng lên, thì không một tổ chức nào, dù là hoàn hảo tới đâu, có
thể cưỡng lại dịch bệnh; là người ta sẽ chồng chất lên nhau mà chết, sẽ thối
ruỗng trên đường phố mặc dù mọi biện pháp của tỉnh, là ở những nơi công
cộng, thành phố sẽ chứng kiến cảnh người chết bíu chặt lấy người sống, vừa
với một mối hận thù chính đáng vừa với một niềm hy vọng ngu ngốc.
Dẫu sao, chính vì đinh ninh hay sợ hãi như vậy mà đồng bào chúng tôi
không dứt bỏ được cái ấn tượng về tình cảnh lưu đày và biệt ly của họ. Về
phương diện này, người kể chuyện hoàn toàn biết rằng ở đây điều hết sức
đáng tiếc là không phản ánh được một cái gì thật sự ly kỳ, chẳng hạn một vị
anh hùng có tác dụng khích lệ hay một hành vi oanh liệt, giống như người
ta thường thấy trong truyện cổ tích. Như vậy là vì không có gì ly kỳ hơn
một tai họa, và do chính bản thân chúng kéo dài, những nỗi bất hạnh lớn
