mà thôi? Nếu thế thì đành bằng lòng với thế nào xatăng, nhưng là một tinh
thần xatăng khiêm nhường và nhân ái”.
Luôn luôn xen lẫn với những lời nhận xét về Côtta, trong sổ ghi chép
của Taru, là nhiều ý kiến, thường tản mạn, khi thì nói về Grăng - giờ đây đã
khỏi bệnh và lại bắt tay vào công việc như chẳng hề có gì xảy ra - lúc lại
nhắc tới bà cụ Riơ. Một vài buổi chuyện vãn giữa bà cụ và Taru trong thời
gian anh ở chung nhà với mẹ con bác sĩ, thái độ, nụ cười, những nhận xét
của bà cụ về dịch hạch, đều được ghi lại tỉ mỉ. Taru đặc biệt nhấn mạnh đến
thái độ kín đáo của cụ Riơ, cái cách cụ diễn tả mọi việc bằng những câu đơn
giản, niềm thích thú đặc biệt của cụ đối với một ô cửa sổ ngoảnh ra đường
yên tĩnh và tối tối, cụ ngồi sau đó, người hơi ưỡn thẳng, hai bàn tay không
động đậy và cặp mắt chăm chú cho tới khi bóng hoàng hôn bao phủ căn
buồng, biến cụ thành một bóng đen trong ánh sáng nhờ nhờ mỗi lúc một
thêm đậm và cuối cùng nuốt chửng cái bóng bất động ấy. Anh cũng nói kỹ
về cử chỉ khẽ khàng của bà cụ khi cụ đi từ phòng này sang phòng khác; về
lòng nhân hậu của cụ tuy không lúc nào biểu lộ ra cụ thể trước mặt anh
nhưng anh thấy bừng sáng trong mọi lời nói và việc làm của cụ; cuối cùng,
theo nhận xét của anh, về việc cụ biết hết thảy mà không bao giờ phải suy
nghĩ, và im lặng như một cái bóng, cụ vẫn có thể ở ngang tầm của bất luận
chân lý nào, dù là chân lý về dịch hạch chăng nữa. Vả lại, đến đây, chữ viết
của Taru bắt đầu yếu đi một cách khác thường. Những dòng tiếp theo rất
khó đọc, và như thể để chứng minh một lần nữa sự mềm yếu ấy, những từ
cuối cùng trong sổ tay là những từ đầu tiên mang tính cách riêng tư: “Mẹ tôi
cũng như vậy, tôi quý ở mẹ tôi cùng cách sống kín đáo, và tôi luôn luôn
muốn gặp lại bà. Đã tám năm nay, tôi không thể nói mẹ tôi đã mất. Bà chỉ
náu mình hơn thường ngày chút đỉnh và, khi tôi quay lại, bà đã không còn
đấy nữa”.
Nhưng chúng ta phải quay lại Côtta thôi. Từ khi các con số thống kê
giảm xuống, hắn nhiều lần đến gặp Riơ với nhiều cớ khác nhau. Nhưng
thực ra, lần nào hắn cũng hỏi ông những chẩn đoán về sự tiến triển của dịch
bệnh. “Liệu ông có cho là nó có thể chấm dứt như thế, đột ngột, không báo
