ĐỊNH HƯỚNG VĂN HỌC - Trang 15

thức ra mình chỉ hiện thực do sự đối diện với tha nhân tha vật. Đây là điểm
chung cho mọi nền văn hóa khác xa lạ, và càng xa lạ càng dị biệt thì càng
giúp vào sự lay động khiếu năng nhận thức. Mỗi điều chống lại, mỗi vấn đề
đặt khác đi, mỗi lối giải quyết mới lạ, mỗi sự thành công cũng như thất bại
của tha nhân đều giúp mình hồi tỉnh khảo sát lại lập trường của mình, đặt
vấn đề giá trị của mình cũng như của tha nhân. Nhiều khi làm cho thắc
mắc, suy nghĩ lao lung không cho phép quyết đoán tiên thiên một chiều,
không cho yên nghỉ với mớ quan niệm tưởng đâu là đã định luận xong
xuôi, không dè bị tha nhân lật ngược hẳn lại. Nhưng chính sự so đọ này làm
cho loé lên cả từng luồng tia sáng, ý tưởng trào ra phong phú và cái nhìn
trở nên thấu triệt sâu xa hơn hẳn với lúc chỉ biết có triết Đông hoặc triết
Tây. Nietzsche cho sự đối chiếu này là một ơn ích lớn nhất trong thời mới
mà chúng ta cần khai thác đến triệt để.
Làm như thế chúng ta sẽ đạt được sự vững chắc trong việc luận đoán
(sureté de jugement) vì mỗi phán quyết có kèm theo lập trường đối kháng
với những hậu quả của nó. Nhờ đấy ta có thể nắm vững được vấn đề, bớt đi
rất nhiều những câu võ đoán. Đó là nói theo nguyên tắc, trong thực tế thì
vẫn có thể nhỡ như thường do sự áp dụng phương pháp chưa được triệt để.
Lý do thứ tư là trong hai thế kỷ vừa qua, cái gì của Tây phương cũng tiến
bộ vượt bậc bằng cả ba, bốn ngàn năm xưa, nhờ đó họ tích luỹ lại được
muôn vàn yếu tố và sự kiện mới mà chỉ đọc sách Tây mới có. Trong hai
trăm năm tiến mạnh nhất đó, số sách xuất bản hầu như vô tận, vượt rất xa
khả năng thâu nhận của một người, dầy là vào tay đọc rộng. Nếu sách vở
không nhiều thì tiến bộ kém hẳn đi. Thế mà trong hai trăm năm vừa qua
Đông phương bị lúng túng với vấn đề chính trị, kinh tế đã không tiến vượt
bực mà riêng trong phạm vi triết học còn thụt lùi so với các thế kỷ trước
kia. Đã thế ngày nay không đọc nổi chữ nho đang khi hầu hết chúng ta biết
tiếng Pháp tiếng Anh và chỉ cần cố gắng lên một giai đoạn nữa thì đạt trình
độ thâu thái nổi tư tưởng qua sách vở bày bán ngập hiệu, hoặc vào các thư
viện kể cả các thư viện của các tòa đại sứ. Cho nên về điểm này có thể đoan
quyết là không học triết Tây thì cũng như cái kiềng thiếu hết một chân vậy.
Huống chi cái hướng tiến của giai đoạn này là hòa hợp, là thống nhất. Nếu