vào bản thân con người, nên thành cũng như hòa: là bước đầu và là tận
cùng của đạo làm Người. Sách Trung dung bàn về chữ thành rằng: “thành
giả vật chi chung thuỷ. Bất thành vô vật. Thị cố quân tử thành chi vi quý,
“
物之終始﹐不誠無物。是故君子誠之葯貴T.D24. Chữ vật này phải hiểu
theo nghĩa “cách vật”, tức là cái nguyên lý cùng cực của vạn vật, cũng tức
là nguyên lý của Trời Đất và Người, Người viết hoa. Và khi thành tựu
nghĩa là thấu đen nguyên uỷ đó (gọi là trí tri) thì trời đất người thành vật
nghĩa là thành Người-đại-ngã-tâm-linh-cùng-với-đất-trời-thông-hội. Còn
nếu không thành thì không đạt độ ấy nên nói: “bất thành vô vật” không
thành thì không phải là “Nhân vật”.
Sách Đại học cũng đã cụ thể hóa chữ thành đó với ba cương lĩnh là trí,
nhân, dũng:
Trí ở tại minh minh đức hay là trí tri.
Nhân là mối tình huynh đệ phổ biến bao dung khắp hết: “tại thân dân”
Dũng “tại chỉ ư chí thiện” phải hùng dũng can trường lắm mới có thể cả đời
theo mãi một hướng để đến chỗ chí thiện.
“Trí, nhân, dũng tam giả, thiên hạ chi đạt đức dã, sở dĩ thành chi giả, nhất
dã, “
知﹐仁﹐勇﹐三者天下之達德也﹐所以誠之者一也 T.D.20 “Tri,
nhân, dũng là ba cương lĩnh để đạt đức, tuy ba nhưng khi nó vận hành tác
động thì chỉ là một” đó là chữ thành.
Tóm lại thì Chí Trung thuộc tu rừng, tu thân được nói đến trong sách Trung
Dung. Còn chí thành là Trí, Nhân, Dũng, mục tiêu ở đại học là tề gia trị
quốc: cả hai đều đặt quan trọng ở nội tại là chí trung, và Trí, Nhân, Dũng
đều là những động từ mà không là đối tượng (objectum) không là sự chân,
sự mỹ, sự thiện. Như thế là một tinh thần cực cao cả vì không ỷ lại vào sự
vật hay quyền uy nào, nên đức cực thịnh, tức là động tác của bậc chí thành
tỏa khắp thiên hạ, bốc cao khắp vòm trời. Cho nên Trung Dung ca ngợi đức
chí thành rằng “chỉ có bậc chí thành trong thiên hạ mới có thể phân tích
(luân) để nhìn rõ ra được những cương lĩnh trong thiên hạ, thấy được hóa
dục của thiên địa. Làm được như thế có thể dựa vào vật này vật nọ đâu?
không dựa đâu hết, nhưng chỉ trông vào đức nhân và sự thành tín của mình
phát xuất từ cội nguồn uyên nguyên nên mênh mông như trời. Nếu không
