phải thực sự là thông minh thánh tri, đạt tới nguồn tiềm lực của trời thì ai
có thể làm được?” “Duy thiên hạ chí thành vi năng kinh luân thiên hạ chi
đại kinh, lập thiên hạ chi đại bổn, tri thiên địa chi hóa dục. Phú Yên hữu sở
ỷ? Truân truân kỳ nhân; uyên nguyên kỳ uyên, hạo hạo kỳ thiên, cẩu bất cố
thông minh thánh trí, đạt thiên đức giả, kỳ thục năng trí chi” T.D.32.
Tại sao được như thế? Thưa vì thành do Trung mà Trung ở tại rút mình ra
khỏi sự trăng trói của đối vật không còn lệ thuộc sự vật, nhưng làm vì sứ
mạng, thấy đáng làm thì làm, chứ không vì hậu quả bên ngoài, nhờ đó nó
trở nên một tác động ở lại trong mình (un acte intransitif). Bởi vậy thất đắc
không lay chuyển nổi, nên có thể luôn luôn thành khẩn hăng say. “Cố chí
thành vô tức. Bất tức tắc cửu, cửu tắc trưng, trưng tắc du viễn, du viễn tắc
bác hậu. Bác hậu tắc cao minh. Bác hậu phối địa. Cao minh phối thiên. Du
cửu vô cương. Như thử giả bất hiện nhi chương, bất động nhi biến. Vô vi
nhi thànhn” T.D.26.
Bởi căn bản không đặt ở đối tượng nhưng ở tác động nội tại là chí trung chí
thành, vì thế có một giá trị trường cửu, do đó có thể chỉ huy ý chí của nhiều
ngàn năm, tức là điều kiện thứ hai vậy.
2. Hướng dẫn ý chí trong nhiều ngàn năm
Điểm hai chỉ là hệ luận của điều nhất. Sách Trung Dung tiếp theo nguyên lý
Trung Hoa rằng: “chí trung hòa, thiên địa vị yên, vạn vật dục yên, “
致中和
天地位焉萬物育焉T.D.1. Đạt tới trung hòa thì thiên địa định vị và vạn vật
được nuôi dưỡng. Đây là câu nói mới đọc qua nghe như mung lung trừu
tượng, nhưng nếu ai đã suy nghiệm chín chắn xuyên qua hơn hai ngàn năm
lịch sử triết lý, mới nhận ra rằng con người không thể sống an vui trong tâm
hồn cũng như sống hòa lạc với nhau, nếu chưa xếp đặt ổn thỏa địa vị của
trời với đất trong tâm thức mình. Vì đất trời đây là những phương hướng
tiên thiên nền móng, thiếu nó con người không thể hành động. Khi mới
thức giấc ta chưa nhận ra trên giường dưới tất phía cửa lối vào thì ta chưa
dám bước xuống đi ra phải đợi tỉnh hẳn để nhận ra phương hướng. Huống
chi đời sống toàn vẹn càng cần phương hướng hơn, như đã bàn trong bài
tam tài (chữ Thời): đất trời chỉ là hai hạn từ của một thực thể, hay là hai đối
cực ở phạm vi hiện tượng như nước lửa, như phải trái, như dưới trên. Áp
