ĐỊNH HƯỚNG VĂN HỌC - Trang 87

tâm, uyên tâm…
Đại để đó là những giai đoạn đã trải qua (1-3) và cần phải trải qua (3-5)
mới mong kiến tạo nổi một nền tổng hợp mới, không phải hễ đi đã qua đều
tổng hợp nổi, nhưng có muốn tổng hợp thì đấy là những điều kiện thiết yếu.
Sở dĩ người Viễn Đông chưa làm nổi vì cho tới nay mới đi hết ba chặng
đầu. Việt Nam ta mới đi hết chặng nhất, một số đã dò dẫm chặng hai chặng
ba nhưng chưa thấy ai đi vào được thành công. Một hai tác giả có đi nhưng
chưa biểu lộ được sự nắm vững.
Từ đợt bốn trở lên gồm các triết hiện sinh và nho giáo nguyên thủy thì
không riêng gì học giả Việt Nam, mà tất cả các học giả Viễn Đông cũng
chưa hẳn thấy ai bén mảng. Thế mà nếu chưa đi vào Nho giáo nguyên thủy
nhưng ngừng lại ở Hán nho, Tống nho, Minh nho, Thanh nho thì khó lòng
trút được ba tệ đoan như tai dị, ma thuật, nghệ thuật vị nghệ thuật. Cần phải
vượt lên đến Nho nguyên thủy mới nhận ra được rõ yếu tổ Nhân bản để rồi
trở về nguồn suối uyên nguyên là tiềm thức của mình “doãn chấp kỳ trung”
đặng tìm ra nguồn suối sinh lực để canh tân lại cái học, là điều thiết yếu
phải làm ở mọi giai đoạn bế tắc tan hoang.
Ở giai đoạn thứ ba thì Trung Hoa đã đi rồi với Hồ Thích và Phùng Hữu
Lan. Hồ Thích thì đi theo lối triết học danh lý, thất bại thấy rõ vì gảy Đông
phương ra, còn chủ thuyết của ông thì căn cứ trên những yếu tố đã lỗi thời
của thuyết duy hiệu nghiệm (pragmatisme). Phùng Hữu Lan theo lối danh
lý siêu hình, nên tiến xa hơn họ Hồ rất nhiều. Ông đã phân biệt ra được ba
bình diện: ích dụng, đạo đức, siêu việt. Và tuy còn đề cao Mặc Địch nhưng
đã biết nhận định rằng thuyết lý của họ Mặc còn nằm trọn vẹn trong bình
diện ích dụng. Khi Lão giáo cho Nho là hữu vi thì họ Phùng cũng đã biết
nhận ra là không phải. Họ Phùng cũng biết lấy câu “nội thánh ngoại
vương” trong chương thiên hạ làm tiêu chuẩn thì tỏ ra đã xứng đáng là một
triết gia có hạng đối với quốc tế và lần đầu tiên đã giúp cho Âu Tây nhìn
được nhiều yếu tố tinh tế của Đông phương. Nhưng nói thế để chúng ta
nhận ra rằng sở dĩ hai họ Hồ và Phùng chưa đạt tới độ “tổ thuật” để đưa ra
được một tổng hợp mới vì thời gian chưa đủ chín mùi cho một tổng hợp.
Lúc ấy phong trào hiện sinh, tâm phân, xã hội học, dân tộc học chưa phát