Đường ở khắp nơi, Humboldt nói, nơi nào có không gian theo
nghĩa đen thì nơi ấy có đường.
Không gian theo nghĩa đen ở nơi khác, cha Zea nói.
Không gian ở mọi nơi !
Mọi nơi là chuyện bịa. Và không gian theo nghĩa đen ở nơi mà
dân trắc địa đem nó đến. Cha Zea nhắm mắt, nâng ly rượu vang lên
rồi lại đặt nó xuống mà không uống. Ba người đó làm việc vô cùng
chính xác. Mặc dù vậy các thông số của họ chẳng bao giờ giống
nhau. Hai phút trên máy móc của La Condamine là ba phút trên máy
móc của Bouguer, nửa độ trong kính viễn vọng của Godin là một độ
rưỡi trong kính của La Condamine. Để vẽ đường, họ phải dựa vào
các phép đo thiên văn, chứ hồi đó làm gì có những đồng hồ nhỏ đắc
dụng như thế này, ánh mắt giễu cợt của cha lướt qua chiếc đồng hồ
bấm giờ của Humboldt đeo ở thắt lưng. Mọi thứ đã quen bị ai đo
đạc bao giờ đâu. Ba hòn đá và ba cái lá không nhiều như nhau, mười
lăm gam đỗ và mười lăm gam đất không nặng như nhau. Thêm vào
đó là cái nóng nực, ẩm ướt, muỗi vắt, tiếng thú vật cắn xé nhau
không ngơi nghỉ. Cơn thịnh nộ vô cớ và vô mục đích choán hết đầu
óc họ. Một người gia giáo như La Condamine lại vặn lệch các máy
đo của Bouguer, và ông này thì làm gãy bút chì của Godin. Ngày
nào cũng xảy ra cãi cọ, đến nỗi Godin rút gươm và thất thểu đi vào
rừng già. Mấy tuần sau, chuyện đó cũng xảy ra giữa Bouguer và La
Condamine. Cha Zea chắp tay lại. Hãy thử tưởng tượng ra những
quý ngài văn minh nhường ấy, tóc giả trùm vai, kính cầm tay và
khăn mùi soa tẩm nước hoa ! La Condamine chịu đựng được lâu
nhất. Tám năm trong rừng, dưới sự che chở của một nhúm lính
tráng sốt rét. Ông phá những vệt rừng mà vừa quay mặt đi thì cây
đã mọc kín trở lại, đốn những cây mà đêm hôm sau đã lại vươn tới
trời xanh; song tuy vậy ông vẫn ngoan cường áp đặt dần dần một
lưới con số lên thiên nhiên cứng đầu cứng cổ. Ông vạch những hình
tam giác mà tổng các góc ngày càng sát đến 180 độ, quy về tam giác
