định được đời mình. Người ta xây đắp và phát hiện, mua đồ đạc,
tìm thấy những người mình yêu hơn cả cuộc sống riêng, sinh con đẻ
cái, những đứa khôn ngoan hay ngu đần, nhìn những người mình
yêu quý nhắm mắt, rồi có tuổi và ngu đi, ốm đau và xuống đất.
Người ta cứ tưởng là mình tự quyết định hết thảy. Chỉ có toán học
mới cho thấy là ta luôn chọn những lối đi thông thường. Chế độ
chuyên chế, nghe mà chối tai ! Các ông hoàng cũng chỉ là những sinh
vật tội nghiệp, họ sống, đau đớn và chết đi như mọi người khác
thôi.
Các quy luật tự nhiên mới là những kẻ bạo chúa đích thực.
Nhưng lý trí tạo nên quy luật, Humboldt nói.
Chuyện vô lý cũ rích theo tinh thần Kant. Gauss lắc đầu. Lý trí
không tạo nên gì và hiểu cũng ít. Không gian cong lại và thời gian
nở ra. Ai vẽ một đường thẳng, cứ thế vẽ tiếp và vẽ tiếp thì lúc nào đó
sẽ gặp lại điểm xuất phát. Ông chỉ vào mặt trời xuống thấp ngoài
cửa sổ. Ngay cả các tia sáng của tinh cầu cháy rụi kia cũng không
truyền xuống đây theo đường thẳng. Người ta có thể tính toán sơ sơ
thế giới, nhưng không có nghĩa là đã hiểu chút gì.
Humboldt khoanh tay. Thứ nhất là mặt trời không rụi đi, nó tái sinh
nhiên tố
(Nhiên tố: (nguyên văn Phlogiston) theo một già thuyết đã lỗi thời trong thế kỷ 17 và 18 thì trong
các vật liệu có thể cháy được đều chứa nhiên tố, gọi là Phlogiston hay Caloricum, nó nhập vào vật thề khi được hơ
nóng và thoát ra khi cháy)
và sẽ tỏa sáng vĩnh viễn. Thứ hai, chuyện không
gian là gì vậy ? Ở sông Orinoco ông đã nghe những người chèo
thuyền kể mấy chuyện tiếu lâm tương tự. Ông không hiểu gì những
lời vẩn vơ của họ. Và họ cũng thường uống những chất làm rối loạn
giác quan.
Gauss hỏi thăm, quan thị thần làm việc gì là chính.
Việc nọ việc kia. Quan thị thần này cố vấn cho vua trong
những quyết định quan trọng, vận dụng những kiến thức của mình
ở những nơi có tác dụng. Thông thường ông được hỏi ý kiến trong
