những chiến binh La Mã coi chiến tranh là thời gian nghỉ ngơi, những anh
nhà quê thô bỉ kia sướng mê tơi vì những lạc thú của chủng viện.
Trong con mắt lờ đờ của họ, Julien bao giờ cũng chỉ đọc thấy nhu cầu thể
chất được thỏa mãn sau bữa ăn, và cái thú thể chất chờ đợi trước bữa ăn.
Cần phải làm thế nào nổi trội giữa đám những con người như thế, nhưng có
điều Julien không biết, mà người ta không muốn bảo anh, tức là, đứng đầu
trong các môn giáo điều, lịch sử giáo hội... , mà người ta học ở chủng viện,
đối với mắt họ chỉ là một tội lỗi huy hoàng. Từ thời Voltaire, từ hồi có chế
độ chính phủ hai nghị viện, thực ra nó chỉ là đa nghi và phán xét cá nhân,
và làm cho đầu óc dân chúng có thói quen xấu là nghi ngờ, hình như giáo
hội Pháp đã hiểu rằng các sách vở là những kẻ thù chân chính của mình.
Đối với con mắt của giáo hội, sự phục tòng của trái tim là tất cả. Học hành
giỏi giang, ngay cả trong các môn học thiêng liêng, cũng là khả nghi, mà
khả nghi là có lý lẽ chính đáng. Ai sẽ ngăn cản được con người ưu việt
chạy sang hàng ngũ bên kia như Sieyès hoặc Grégoire [172] ! Giáo hội run
sợ bíu chặt lấy Giáo hoàng như cái hy vọng cứu rỗi duy nhất. Chỉ duy có
Giáo hoàng là có thể tìm cách thủ tiêu hiệu lực của sự phán xét cá nhân, và
bằng những nghi thức trọng thể và kính tín của các nghi lễ triều đình của
Ngài, tác động được đến tinh thần buồn chán và ốm yếu của những người
thế gian.
Julien, thâm nhập được nửa chừng những sự thật linh tinh đó, mà tất cả
những lời thốt ra trong một chủng viện đều có khuynh hướng cải chính.
Julien sa vào một nỗi u sầu vô hạn. Anh làm việc rất nhiều, và học được
nhanh chóng những điều cần thiết cho một giáo sĩ, những điều rất sai lầm
đối với mắt anh, và anh chẳng thiết tha đến tí nào. Anh cho rằng chả còn có
công việc gì khác nữa.
Vậy ra ta đã bị cả trần gian quên lãng rồi chăng? Anh nghĩ bụng. Anh
không biết rằng ông Pirard đã nhận được và đã vứt vào đống lửa vài bức
thư đóng dấu từ Dijon, trong thư, mặc dầu lời lẽ rất đứng đắn chững chạc,
