chẳng phải là tuyệt nhiên không có một số người gọi là “chân tu” , nghĩa là
họ thành thật tin tưởng, thờ Chúa, và làm điều thiện, họ thuộc phái
Janséniste, như linh mục Chélan, linh mục Pirard. Nhưng phái này lép vế
trước phái Jésuites, và cả hai linh mục kia đều bị chung một số phận là bị
phe địch tìm cách đẩy đi mặc dầu tuổi đã già. Trừ mấy người đó ra, còn tất
cả các giáo sĩ đều được mô tả như những kẻ cũng chạy theo tiền tài, danh vị
như ai, những kẻ giả nhân giả nghĩa, quỷ quyệt mà tàn ác.
Trước hết hãy xem tác giả mô tả một nơi đào tạo ra bọn tu sĩ kia: Đó là
chủng viện Besancon mà tác giả gọi là một “địa ngục trần gian” , ở cái
trường học tôn giáo đó, các sinh đồ coi nhau như kẻ thù, hàng giờ hàng
phút phải giả dối che đậy mọi ý nghĩ, tình cảm riêng, vì sự dò la và tố cáo
giữa bạn học với nhau được khuyến khích. Có điều lạ là ở học viện đó, học
hành giỏi giang, đứng đầu về các môn học giáo lý, lịch sử giáo hội,... lại là
“một tội lỗi huy hoàng”. Là vì từ thời cách mạng, Nhà thờ Pháp coi sách vở
là kẻ thù và chỉ có “sự phục tùng của trái tim là tất cả”. Tất cả nền giáo dục
của chủng viện đóng khung ở “một tấm lòng kính trọng mênh mông và vô
biên đối với đồng tiền khô và lỏng” , nghĩa là tiền mặt, và sự thần phục
giáo hoàng, vị Chúa thứ hai ở trái đất. Và đại đa số đám sinh đồ kia xuất
thân từ nông dân nghèo khổ, chỉ trông thấy ở nghề thầy tu cái hạnh phúc
lâu dài được “ăn uống no nê và có một bộ áo ấm về mùa đông”. Giám đốc
chủng viện là linh mục Pirard thuộc dòng Janséniste thì luôn luôn bị đe dọa
cách chức, và mọi người đều lấy làm ngạc nhiên vì ở cái cương vị ông ta có
bao nhiêu là mối quan hệ với các tay thầu cung cấp lớn mà sau mười lăm
năm cai quản chủng viện ông ta ra đi chỉ vẻn vẹn có trong tay năm trăm hai
mươi quan tiền dành dụm được. Trái lại, tên phó giám đốc chủng viện
Castanède, thù địch với ông Pirard, là một kẻ không coi “một tội ác nào là
đen tối quá”. Hắn khuyên học trò “hãy như một cái gậy trong tay (giáo
hoàng)” thì sẽ được một chức vụ bất khả bãi miễn, chính phủ trả một phần
ba tiền lương bổng, và các tín đồ (... ) sẽ trả hai phần ba kia. “Chính ta đây,
- hắn giải thích, - ta đã được biết những xứ đạo miền núi bổng ngoại còn tốt
hơn rất nhiều những xứ đạo ở thành phố. Tiền bạc không kém, lại chưa kể
