nhiều bích họa, những bích họa đẹp nhất là của Michel-Ange.
[109] Tạ ân: tên La tinh là Te Deum.
[110] Hương đăng diện (chapelle ardente) : đèn nến hương hoa trần thiết
huy hoàng chung quanh quan tài.
[111] Thiếu
[112] Năm 93. tức là 1793, có cuộc nổi loạn của bọn quí tộc chống lại cách
mạng. Nhà văn Victor Hugo có viết cuốn tiểu thuyết nhan đề là 93, lấy
những nét chính của cuộc nổi loạn đó làm đề tài.
[113] Ăn khem. Theo đạo Thiên chúa, những người ngoan đạo ăn khem
ngày thứ sáu (kiêng thịt).
[114] Hôm koa: trong nguyên văn, nhân vật này viết lỗi chính tả, hier là
hôm qua, thi hắn viết yert, đồng âm nhưng vô nghĩa.
[115] Dòng khổ hạnh: tu viện khổ hạnh (Trappe) được sáng lập từ 1140,
những người tu theo dòng đó tuân theo một phép tắc đặc biệt nghiêm khắc.
[116] Chao ôi!.. : mặc dầu cái gạch đầu dòng, lời đối thoại này vẫn là lời
của bà de Rênal. Đáng lẽ không nên có cái gạch đó, vì trên dưới vẫn là lời
của một nhân vật. Đây là một trong rất nhiều cái luộm thuộm về cách hành
văn, chấm câu, dùng chữ... của tác giả. Chúng tôi để nguyên.
[117] Tempest: đề từ trích trong vở kịch Giông tố (Tempest) của
Shakespeare; đại ý là: “Xin đừng cho tình yêu được buông thả; trong ngọn
lửa say mê, mọi lời thề đều như rơm”.
[118] Guardate alla pagina 130: tiếng Ý, nghĩa là “tìm đọc ở trang 130”.
[119] ... trước mặt tôi: câu này là dịch đúng theo lời văn. Muốn dịch thoát
lấy ý, thì có thể nói: “lúc này bà phải nhắm mắt mà đi theo sự điều khiển
