Đã đến lúc ta phải lên giọng nghiêm khắc và coi việc chế giễu là một việc
làm quan trọng. Nhưng nhà phê bình lại giơ roi đe dọa nếu có ai có thiện ý
muốn chế nhạo người đời. (Don Juan, khúc XIII).
[390] Toulouse: Một thành phố lớn ở miền Nam nước Pháp, thủ phủ cũ của
xứ Languedoc.
[391] Shakespeare: câu đề từ này được dịch ở chương XVII quyển thứ
nhất.
[392] Roland: tức là Jean-Marie Roland de la Platière, nhà chính khách
Pháp (1734-1793). Làm bộ trưởng nội vụ năm 1792 bạn của phái Girondin.
Nghe thấy tin vợ bị trảm quyết, ông tự tử chết.
Bà Roland, sinh ở Paris, khuynh hướng cộng hòa. Bà có ở Paris một phòng
khách trứ danh, có ảnh hưởng chính trị rất lớn, là nơi thường lui tới của
phái Girôngđanh. Căm thù bọn Montagnards, bà bị đưa lên đoạn đầu đài.
Bà bước lên đó, và nói một câu được lưu truyền trong lịch sử: “Ôi tự do!
người ta nhân danh người mà làm nên bao tội ác”. Bà có để lại tập Hồi ký
thú vị, viết trong thời kỳ bị giam cầm và được in vào năm VII (1754-1793).
[393] Cimarosa: nhà soạn nhạc người Ý (1749-1801).
[394] Deno punirmi... : tiếng Ý. Tác giả đã dịch thoát ý ở trên: “Cần phải
trừng phạt ta...”
[395] … cười phá lên: bản Bucci chữa là “Tội nghiệp anh chồng, Mathilde
kêu lên, và cô cười phá lên”.
[396] nửa đốt ngón tay (à un demi-pouce de la tête) : theo đúng nguyên văn
thì phải dịch là: “cách da đầu một nửa pouce. Một pouce là một đơn vị đo
lường cũ, dài bằng một phần 12 của một pied, tức là 0,027 mét; nghĩa bóng
là một tí tẹo.
