[442] Hiến chương, đây chỉ Hiến chương nước Pháp do vua Louis XVIII
ban từ năm 1814.
[443] Don Juan... : mấy câu đề từ này, dịch đại ý là: “Trong khi giao tiếp
với người chung quanh, Adeline phu nhân có một thái độ lạnh nhạt kiêu kỳ,
khiến cho kẻ nào rung cảm trước sắc đẹp của phu nhân, muốn gần để cầu
thân, đều phải e ngại không dám vượt qua ranh giới cách biệt. Thái độ đó
cũng giống như một ông quan lạnh lùng nhìn cái đẹp bằng cặp mắt hững hờ
và không bao giờ để lộ ra rằng mình thích và thán phục cái đẹp đó”. Don
Juan, khúc XIII, khổ 84.
[444] Công tước de Saint Simon: nhà văn Pháp (1675-175S) , tác giả tập
Hồi ký nổi tiếng. Đừng lẫn với bá tước de Saint Simon, có họ với ông trên,
là một nhà triết học, đứng đầu môn phái chính trị và xã hội, gọi là phái
Saint Simon (1760-1825).
[445] trở lại đạo: tiếng Pháp conversion theo nghĩa tôn giáo, là nói sự theo
về đạo, hoặc của những người trước kia chưa theo đạo, hoặc của những
người tuy đã theo đạo nhưng tư tưởng đã có lúc đi xa những huấn dụ của
đạo, nay cải tâm cải tính cho thành người ngoan đạo. Trong tất cả mọi
trường hợp, giới công giáo Việt Nam đều gọi là trở lại đạo. (Xem ngay câu
sau: bà de Fervaques gọi Julien là anh chàng tu sĩ nhập môn. )
[446] Massillon; nhà giảng đạo người Pháp (1663-1742) , có tài hùng biện
dịu dàng và thấm thía.
[447] Télémaque: tên nhân vật trong truyện sử thi Odysse của Homère.
Sau, Feno Ion, tác giả người Pháp có viết truyện Télémaque phiêu lưu ký
để làm sách giáo dục quận công de Bourgogne, con vua.
[448] Hòa ước Munster (traíté de Munster) : Munster là một thành phố ở
nước Đức, thủ phủ tỉnh Westphalie. Năm 1648, được ký ở đây những điều
khoản sơ bộ của hòa ước Westphalie giữa các nước Đức, Pháp và Thụy
