Dân chúng chán nản, tiêu cực đâm ra hoài nghi tất cả những cuộc khởi
nghĩa. Triều đình không đủ uy quyền để lãnh đạo các phong trào, da dĩ nền
kinh tế thương mại trong nước dần dần bị ngoại bang lũng đoạn, cuộc
kháng chiến không có kết quả khả quan, trạng thái sinh hoạt của dân Việt
một ngày một khó khăn, phức tạp. Đã chán nản vì những vụ khủng bố liên
tiếp, lại thêm nông nghiệp không được phát triển nhịp nhàng để ứng phó
với nhu cầu, dân chúng khao khát nền hòa bình và do dó gián tiếp giúp cho
việc cai trị của người Pháp ở xứ này được thành tựu.
Về phần người Pháp, thì qua những vụ chạm súng, họ đã hiểu rõ lực
lượng và kỹ thuật tác chiến của quân đội Việt Nam rồi.
Họ không cần dùng võ lực nữa mà chỉ chú trọng về phương diện chính
trị. Họ khôn khéo biết chiều theo xu hướng của các giai cấp, nhất là giai
cấp quan liêu đang nắm quyền thống trị. Sĩ phu nước ta bắt đầu từ Lê Mạt
đã trở nên đồi bại, mất hết sinh khí, nguyên do cũng tại cái chính sách thối
nát của các vua chúa hồi bấy giờ.
Đời Tây Sơn, vua Quang Trung đã cải thiện đôi chút giới quan trường,
nhưng đến khi Quang Toản nối ngôi thì lại tệ hơn trước.
Kịp đến khi Nguyễn Ánh thống nhất giang sơn trọng dụng bọn cựu thần
nhà Lê, khôi phục cho họ cái địa vị cũ, khác nào như gây thêm sự đổ vỡ
cho đất nước.
Nhưng có lẽ tệ hại nhất là bọn quan lại dưới triều vua Tự Đức. Chính
bọn chúng đã làm cho Tổ quốc bị trói buộc trong vòng nô lệ, vì bạc nhược,
đê hèn cũng có nhưng đúng hơn hết là vì họ đã quá ích kỷ, chỉ nghĩ đến địa
vị và tiền tài. Vua Tự Đức cũng thấy rõ cái tai hại lớn lao do bọn quan
trường gây ra, nhưng cũng không tìm cách nào để cải tạo được.
Người Pháp khi đặt chân đến xứ này, đã bắt đầu mơn trớn bọn quan lại,
dùng danh lợi để ràng buộc họ và hết sức mềm dẻo trong cách thâu dùng
bọn trí thức để làm hậu thuẫn cho chính sách thực dân. Cách đây 30 năm,
một người Pháp đã viết câu này trong một cuốn sách tả tập quán, phong tục
