những cuộc thiên di từ những thế kỷ trước. Đất đai bị cắt xẻ. Mỗi thổ ty,
thủ lĩnh một dân tộc — mỗi chúa đất, chủ nô — bá chiếm một vùng, hùng
cứ một phương. Tranh đoạt, giành giật, lấn át nhau, đã trở thành nét chính
yếu của cái đời sống sôi động, luôn luôn bất ổn ở đây.
Nhưng, có lẽ thời kỳ bất ổn và hỗn loạn nhất trong lịch sử là thời kỳ này:
Nhật kéo quân vào, rồi Nhật đầu hàng. Hoa quân nhập Việt. Việt gian Quốc
dân Đảng dựa thế quan thầy, nhảy lên chiếm đoạt quyền hành.
Trời ngả tối. Vòm trời thu đã tím sẫm, cái điê-den hai mươi ki-lô-oát ở
nhà máy đèn mới rì rì khởi động. Ánh sáng của nó càng lúc càng bị co hẹp,
vì bóng đêm từ những ngọn núi vây quanh thị trấn tỏa ra mỗi lúc một dày
đặc. Ánh điện chỉ hắt được xuống mặt sông những chấm vàng mờ, rải rác.
Trong đêm mờ, thấy lấp loáng những con sóng gặp nhau nơi ngã ba sông.
Sông Hồng về tới đây, tiếp nhận thêm dòng nước xanh của con sông Nậm
Thi, rồi đổ theo chiều dốc, xẻ cái thị trấn nhỏ nhoi này làm hai phần.
Men bờ tả ngạn sông là những lùm cây si, cây đề, những đền đài, miếu
mạo thờ Đức Thánh Trần, Bà Chúa Ngàn, Thần thổ ty... và một bức tường
đá ong trổ lỗ châu mai được xây từ cuối thế kỷ trước, khi quân Pháp xâm
lược ngược sông lên đánh chiếm tỉnh này. Bức tường đó như một cánh tay
ôm hờ một khu phố cổ. Khu phố men theo chân núi, chật chội, nhưng chen
chúc các công sở quan trọng nhất của tỉnh này. Từ nhà ga xe lửa chạy
ngược lên, đường phố đi qua nhà Đoan, Sở mật thám, Tòa sứ, nhà Dây
thép... Tới đầu cầu biên giới, xuống một cái dốc ngắn là gặp cái phố buôn
bán, ở đây có cửa hàng của các nhà mại bản người Hoa, của thổ ty Nông
Vĩnh Yêng hiện thời im ỉm cửa đóng vì vắng chủ. Xoải dài nữa, cái phố
tiều tụy dần và bắt đầu được mang một cái tên mới, thật có ý nghĩa: Rue
des caravanes
Từ nhà ga xe lửa đi xuôi xuống ta gặp ngay những khách sạn lớn nhất
của tỉnh; theo chiều đường dốc nhẹ đi lên, thấy chiếc cầu sắt bắc qua sông
Hồng sang khu phố hữu ngạn bên kia sông: dừng lại ở cầu có thể nhìn thấy
cái thôn Vạn Hoa xanh mát bóng cam và nghe thấy tiếng còi tàu hú ở đề-pô
Phố Mới cạnh cái thôn xinh xắn nọ.
