— Ông chủ sự, tôi tuy không được theo đòi văn sách đến đầu đến đũa,
nhưng cũng thông hiểu chuyện cổ và phép đối nhân xử thế. Ông là người
có nho hạnh trong dòng máu. Gia đình ông vốn dòng nho gia. Vậy là người
trí thức thì nên thức thời. Hàn Tín xưa kia chưa làm nên còn chịu nhục chui
qua đũng quần người. Việt Vương Câu Tiễn còn dám nếm phân. Người xưa
họ khôn ngoan hiểu thời thế lắm, họ còn có câu này thật là hay: “Sỉ tính
cương, thiệt tính nhu. Cương tính bất như, nhu tính cửu” nghĩa là lưỡi thì
mềm, răng thì cứng. Nhưng răng cứng mà chẳng bền, chứng cớ là răng thì
gãy, còn lưỡi thì đến già vẫn còn. Khà... khà...
Khoái trá vì chợt vận được câu chuyện cổ đúng chỗ, Lộc chống hai tay
đứng dậy, miệng hà hà:
— Đấy ông nghĩ xem, chuyện của người xưa nghĩa lý lắm. Tôi không ép
ông mà chỉ có lời khuyên ông thôi. Ông cứ nghĩ đi. Mươi phút nhé.
Ông Bằng ngồi lặng, không động đậy. Không động đậy mà cân não ông
đang căng nhức. Không phải là ông bị lung lạc. Lộc vô học, dẫn chuyện sai,
lại hớ. Ờ, răng lưỡi là thế đấy, nhưng Nguyễn Hòe danh sĩ chẳng đã đối lại
rành rành: “Mi sinh tiên, tu sinh hậu. Tiên sinh bất nhược, hậu sinh
trường”, lông mi có trước, râu có sau, nhưng râu lại dài hơn mi, đó thôi.
Nhưng đây không phải là chuyện văn sách, đối đáp chữ nghĩa. Đây là
chuyện cuộc đời, chuyện cuộc sống.
Đỗ tú tài nho, ông nội ông Bằng theo cụ Tán Thuật làm nghĩa quân. Khi
cuộc khởi nghĩa Bãi Sậy bị dìm trong máu lửa, buồn rầu, phẫn chí, ông cụ
dắt díu cả gia đình vợ con lên thượng du ở ẩn. Ông cụ có sức vóc hơn
người. Gánh hai bó lúa, mỗi bó to vừa một sợi lạt dài cả cây tre non. Nắm
sừng hai con trâu, kéo ra can đám trâu húc nhau được. Lên núi, phẫn chí,
ông chỉ đóng khố, suốt ngày lang thang trong rừng, coi con hổ con báo như
bạn bè. Đột ngột nằm xuống, ông bảo người nhà sờ chân xem lạnh chưa,
rồi gật đầu, nhắm mắt, ra đi. Theo gương cha, bố ông cũng dạy bảo con cái
một lòng noi giữ đạo tu, tề, bình, trị, giữ vững khí tiết nhà nho, nhất quyết
không hợp tác với bọn cường quyền. Tài học cao mà ông cụ chỉ được làm
hương sư, lương tháng sáu đồng bạc, với điều kiện mỗi tháng lĩnh lương là
một lần phải trình diện nhà chức trách địa phương. Cái gia đình nhà nho
