Chẳng những chưa được đọc mà như phần đông người Việt-Nam, chúng tôi
chưa từng nghe đến tên ! »
Vì bác-sĩ khen ngợi văn học cổ Trung-Hoa, trí tôi vùng nhớ lại câu
chuyện hai mươi năm về trước khi còn thơ ngây cặp sách vào trường để ăn
mày chữ. Trong những giờ các bạn được nghỉ ngơi hoặc nô đùa chạy giỡn
thì chúng tôi bị ông bác ngồi kèm bên cạnh ép buộc đọc một vài trang
Đông-Lai bác nghị. Đó là lời phê-bình về hành vi và hạnh kiểm của các
nhân vật đời Đông-Chu. Câu văn huyền diệu, lập luận chặt chẽ, tâm lý sâu
sắc là ba đặc điểm của tác phẩm bất hủ đó. Nhưng đối với bộ óc non nớt
của đứa trẻ lên mười thì làm sao thưởng thức nổi vẻ đẹp của câu văn hay và
sự điêu-luyện của bài luận khéo ? Vậy mà, ông bác vẫn bắt buộc chúng tôi
« ê » « a » đọc cho xong vì : « nơi trường, thầy dạy cháu làm văn ; nơi đây,
bác dạy cháu làm người ». Lời của bác thật là chí lý ! Thời-đại Đông-Chu là
khoảng đen tối nhứt của lịch-sử Trung-Hoa, vì lúc ấy, xã hội đương vươn
mình thay đổi lốt, nên gây ra bao sự xáo trộn lớn lao. Bực thánh phải chung
đụng với sát nhân, hiền triết phải ăn ở cùng gian tà, rồi tranh đấu chống
chọi nhau nẩy sanh ra trăm ngàn việc, hay dở đều có. Tất cả hai mặt – tốt và
xấu, thanh với tục – của con người đều phô bày. Nếu gặp một nhà phê-bình
có cặp mắt tinh đời, có bộ óc sáng suốt, lại thông tâm lý, hiểu chánh trị,
khảo sát thời kỳ ấy thì chắc chắn sẽ để lại cho đời một tác phẩm vô cùng
hữu ích. Lữ Đông-Lai có đủ điều kiện ấy cho nên quyển Bác-nghị là một
chiếc thuyền đã cắm sào ở ngoài dòng thời gian… Khi đọc quyển Đông-
Lai, chúng ta có cảm giác đương nghe một tay thợ chuyên môn giải thích về
các bộ phận trọng yếu của guồng « máy lòng » rồi chỉ cho chúng ta thấy các
nguyên do thường làm cho động cơ ấy chạy. Cũng bởi « động cơ » và
nguyên do ấy không thay đổi cho nên lời của Đông-Lai luận về một thời
vẫn có thể giúp ích cho người trong muôn thuở. Vì lẽ đó, lúc trẻ, chúng tôi
oán trách ông bác bao nhiêu, thì ngày nay, đã tránh được nhiều kinh nghiệm
chua cay, chúng tôi lại cám ơn ông bác bấy nhiêu !
