ngược cũng còn đem ra thi-thố với thiên-hạ được mà chỉ vì dân-chúng
không kham chịu nổi sự tàn-ác đó mới đứng lên làm mất được nhà Thương.
Còn đến những năm cuối-cùng của nhà Chu thì suy-vi cho đến đỗi một vụ
kiện nhỏ trong nhà cũng không tự-chuyên được, thì tuy có muốn xa-xí cũng
không ai vưng theo lịnh để mà bốc-lột, dẫu có muốn tàn-bạo cũng chẳng ai
vưng theo lời để mà sai-khiến. Đối với dân-chúng, ở gần, sự đứng lên hay
ngã xuống của nhà Chu chẳng còn bì một việc vui hay buồn ; đối với chư
hầu, ở xa, sự cường-thạnh hay suy-bại của nhà Chu không còn là một điều
đáng quan-tâm đến nữa. Nước Tấn tuy ngoài mặt giả-vờ tôn-kính chớ thật-
sự chỉ coi nhà Chu như nước Cử hay Châu, thì còn có điều chi hiềm-nghi
đâu mà phải chiếm-cứ gấp ? Như vậy, chẳng phải là nhà Chu không bị
chiếm, nhà Chu không đáng bị chiếm, cũng chẳng phải nước Tấn không
chiếm nhà Chu, nước Tấn không cần chiếm.
Đại-để, làm hại người được, mới làm lợi cho người được, giết chết
người được mới cứu sống người được. Như Trụ-vương tuy là hạ-ngu nhưng
chưa để mất cả quyền-binh, nếu khiến đừng giết Tỉ can chỉ giết Sùng-hầu,
đừng yêu Sùng-hầu chỉ yêu Tỉ-can, rồi buổi mơi mở kho tiền Lộc-đài, buổi
chiều mở vựa lúa Cự-kiều chẩn bần cho dân thì chưa chắc đâu ngôi báu
không vững-bền, mà tên tuổi không được liệt vào hàng sáu, bảy hiền-vương
của nhà Thương ? Chớ có đâu như Khuông-vương nhà Chu chỉ ôm hư-danh
là ngồi trên sáu bực chư-hầu, mà lễ-nhạc, mà hành-chánh không còn có ở
trong tay, thì dẫu có muốn phấn-chấn cũng chẳng còn có cách nào ! Cho
nên, nhà Thương tuy gần sụp-đổ mà trông còn có cơ khôi phục được ; còn
nhà Chu, tuy chưa bị mất mà trông như đã tiêu diệt rồi. Tay chơn bên tả bại,
tay chơn bên hữu liệt, chỉ nằm co, thoi-thóp thở thì có sống trăm đời, đến
ngàn tuổi cũng chẳng có thú vui chi. Cho nên ta chẳng hề tin câu : « Nhà
chu sống quá kỳ-hạn của định số ».
