hoa tulip Hà Lan vào các năm 1636-1637, việc đi lên của giá cổ phiếu VOC
diễn ra dần dần, kéo dài trong hơn một thế kỷ, và mặc dù việc suy giảm
diễn ra nhanh hơn, nhưng cũng phải mất sáu mươi năm, giá cổ phiếu này
mới giảm xuống mức 120 vào tháng 12/1794. Sự thăng trầm này theo sát sự
thăng trầm của Đế quốc Hà Lan. Giá cổ phiếu ở các công ty độc quyền
thương mại khác, mặc dù bề ngoài tương tự như VOC, lại hết sức khác biệt:
chúng tăng vọt và xuống dốc trong thời gian chỉ vài tháng. Để hiểu được tại
sao, chúng ta cần phải trở lại với John Law.
Đối với anh chàng nổi loạn người Scotland này, nền tài chính Hà Lan là
một phát hiện mới. Law rất thích thú trước mối quan hệ giữa Công ty Đông
Ấn, Ngân hàng Giao dịch và thị trường chứng khoán. Luôn bị hấp dẫn bởi
những trò cờ bạc, Law thấy Beurs ở Amsterdam còn gây hứng thú hơn mọi
sòng bạc. Anh ta kinh ngạc trước những mẹo mực của những người bán
khống, lan truyền các tin đồn tiêu cực nhằm làm giảm giá cổ phiếu VOC,
hay những chuyên gia buôn gió (windhandel), bán với mục đích đầu cơ các
cổ phiếu mà thậm chí họ còn không sở hữu. Sáng kiến tài chính có mặt ở
khắp nơi. Bản thân Law cũng phát hành chứng khoán cho một kế hoạch tài
tình nhằm bảo hiểm cho những người mua xổ số quốc gia của Hà Lan khỏi
mua phải xổ số hụt.
Nhưng đối với Law, hệ thống tài chính Hà Lan vẫn chưa thực sự hoàn
chỉnh. Trước hết, có vẻ như việc giới hạn số lượng cổ phiếu Công ty Đông
Ấn trong khi thị trường quá ưa chuộng nó là một việc làm sai lầm. Law
cũng ngạc nhiên trước cung cách bảo thủ của Ngân hàng Giao dịch
Amsterdam. Việc phát hành "tiền ngân hàng" của nó đã hết sức thành công,
nhưng hầu hết số tiền này chỉ là các cột số liệu trong sổ sách của ngân hàng.
Ngoài hình thức biên nhận cấp cho các thương nhân gửi tiền mặt vào ngân
hàng thì số tiền này không hề hiện hữu về mặt vật chất. Một ý tưởng đã bắt
đầu hình thành trong đầu óc Law về việc sửa đổi triệt để các định chế này,
bằng cách kết các đặc điểm của một công ty độc quyền thương mại với một
ngân hàng công phát hành tiền giấy tương tự như Ngân hàng Anh. Law
nóng lòng muốn thử nghiệm toàn bộ hệ thống tài chính mới này tại một
quốc gia ngờ nghệch nào đó. Nhưng là quốc gia nào?
