Có những nét khác trong cách diễn ngôn của ông giống với một số
nhà văn cùng thời, chứ không giống với các thành viên trong gia đình
ông. Có một số nhà văn trẻ hơn bắt đầu phủ nhận ông và biện bạch rằng
họ chẳng có chút tương hợp trí tuệ gì với ông và nếu có tỏ ra như thế
cũng là ngoài ý muốn, chẳng qua là do dùng cùng những phó từ, quán
từ mà ông không ngừng lặp đi lặp lại trong khi lập những câu theo cùng
một cách, nói năng vẫn bằng cái giọng nhỏ đi, chậm lại để phản ứng
với cái ngôn ngữ hùng hồn và dễ dãi của một thế hệ trước. Có lẽ những
người trẻ ấy - ta sẽ gặp một số thuộc loại này - không biết Bergotte.
Nhưng cách tư duy của ông, nhiễm vào họ, đã phát triển những biến dị
ấy trong cú pháp và trong nhịp nhấn liên quan thiết yếu với tính độc
đáo trí tuệ. Vả lại, mối liên quan ấy cũng cần được lý giải. Chẳng hạn,
nếu như về cách viết, Bergotte không nợ nần gì ai, thì cách nói của ông
lại chịu ảnh hưởng một người bạn cũ có khiếu trò chuyện tuyệt vời, ông
bắt chước người ấy một cách không tự giác, nhưng chính người này, vì
kém tài không bao giờ viết được những cuốn sách thực sự ưu đẳng.
Thành thử, nếu xét về tính độc đáo của hành ngôn, Bergotte ắt bị xếp
vào loại học trò, văn sĩ “bàn nhì”, trong khi, tuy chịu ảnh hưởng của
bạn mình trong lĩnh vực trò chuyện, ông vẫn độc đáo và sáng tạo với tư
cách là nhà văn. Lại nữa, hẳn là để tách ra khỏi thế hệ trước ông, vốn
quá chuộng những trừu tượng, những sáo ngữ khoa trương, khi
Bergotte muốn khen một cuốn sách, điều ông nêu bật, điều ông viện
dẫn bao giờ cũng là một màn lớp gợi hình ảnh, một bức tranh không
mang ý nghĩa duy lý. “À, có chứ!” ông nói, “thật tuyệt, có một cô bé
quàng khăn san màu da cam, à phải, tuyệt lắm”, hoặc nữa “Ồ! phải, có
một đoạn tả một trung đoàn đi qua một thành phố, à phải, rất hay
!” Về
bút pháp, ông không hoàn toàn đương thời (vả chăng, vẫn triệt để khu
biệt trong phạm vi nước mình, ông ghét Tolstoï, George Eliot, Ibsen và
Dostoïevski
), vì cái từ luôn luôn trở lại khi ông muốn khen một bút
pháp nào đó, bao giờ cũng là từ “dịu êm
”. “Phải, dù sao tôi vẫn thích
Chateaubriand
của Atala hơn Chateaubriand của Rancé, tôi thấy cuốn
ấy dịu êm hơn.” Ông nói cái từ ấy như một ông thầy thuốc trả lời một
