bệnh nhân phàn nàn rằng sữa không tốt cho dạ dày anh ta: “Nhưng sữa
rất dịu êm mà.” Và quả thật, trong phong cách của Bergotte, có một thứ
hài hòa tương tự như nét hài hòa ở một số nhà hùng biện được người
xưa xưng tụng bằng những lời ca ngợi mà chúng ta khó quan niệm
đúng bản chất vì chúng ta vốn quen với ngôn ngữ hiện đại trong đó
người ta không nhằm loại hiệu quả như vậy.
Ông cũng nói về những trang viết của mình khiến người ta tỏ lòng
ngưỡng mộ, với một nụ cười rụt rè: “Tôi nghĩ cái này cũng khá chân
thật, khá chính xác, nó có thể đắc dụng”, nhưng đó chỉ do khiêm tốn,
như một người phụ nữ, khi có người khen bà mặc chiếc áo dài thật đẹp
hoặc cô con gái bà thật xinh, chỉ đáp gọn, trong trường hợp thứ nhất:
“Nó tiện mà”, hoặc trong trường hợp thứ hai: “Cháu nó tốt tính.”
Nhưng bản năng của người xây dựng ở Bergotte rất sâu sắc, khiến ông
không thể không biết rằng bằng chứng duy nhất chứng tỏ ông đã xây
dựng một công trình đắc dụng và chân xác nằm ở niềm vui tác phẩm
của ông mang lại cho ông, trước tiên là cho bản thân ông, sau đó là cho
những người khác. Có điều, nhiều năm sau, khi ông không còn tài
năng, mỗi khi ông viết một cái gì ông chưa hài lòng, để khỏi xóa bỏ nó
đi như đáng ra ông phải làm thế, để công bố nó, lần này, ông nhắc đi
nhắc lại với chính mình: “Dù sao mặc lòng, cái này cũng khá chính xác,
không đến nỗi vô dụng cho đất nước.” Thành thử cái câu dạo xưa nhỏ
nhẻ thốt ra trước mặt những người hâm mộ mình, do một tiểu xảo của
đức khiêm tốn, cuối cùng lại được thì thầm nơi sâu kín trái tim ông bởi
những lo âu dằn vặt lòng kiêu hãnh của ông. Và vẫn những lời Bergotte
đã dùng để “biện bạch” một cách không cần thiết cho giá trị của những
tác phẩm đầu tay lại trở thành một an ủi vô hiệu cho cái tầm thường của
những trước tác cuối đời
Ở ông, có một thứ nhã thức thẩm mỹ triệt để, một ý chí chỉ viết
những điều ông có thể gọi là “dịu êm”, điều đã khiến ông trong bao
năm bị coi như một nghệ sĩ cằn cỗi, cầu kỳ, chuyên tỉa tót những cái
