mà có chứ, thật tuyệt, nàng Phèdre nhỏ xinh bước ra từ thế kỷ 6 trước
Công nguyên ấy, cái cánh tay giơ thẳng đứng ấy, cái búp tóc như cẩm
thạch ấy, phải, dù sao cũng có chứ, tìm ra và sáng tạo ra ngần ấy thứ,
thật giỏi biết mấy. Ở đấy, giàu chất cổ đại hơn nhiều so với những cuốn
sách năm nay được người ta gọi là ‘cổ đại’.”
Vì trong một cuốn sách của mình, Bergotte đã dâng một lời cầu khấn
nổi tiếng đến những pho tượng cổ xưa ấy, nên những lời ông nói lúc
bấy giờ rất sáng rõ dễ hiểu đối với tôi, cho tôi thêm một lý do mới để
quan tâm đến diễn xuất của La Berma. Tôi ráng hình dung lại bà trong
ký ức, nhớ lại dáng bà giơ cánh tay ngang tầm vai như thế nào trong
màn kịch ấy. Và tôi tự nhủ: “Đó, nàng Hespéride ở bảo tàng Olympie là
thế; đó, cô em gái của một trong những pho tượng nữ cầu kinh tuyệt
mỹ ở Acropole là thế; đó, một nghệ thuật cao quý là như thế!” Nhưng
muốn những tư tưởng ấy chỉ cho tôi thấy cái đẹp nơi cử chỉ của La
Berma, đáng ra Bergotte phải giảng cho tôi hay từ trước cuộc trình
diễn. Như vậy, trong khi tư thế của nữ nghệ sĩ đang thực sự hiện hữu
trước mặt tôi, khi mà điều diễn ra còn trọn vẹn tính hiện thực, tôi ắt đã
có thể rút ra được từ đấy một ý niệm về điêu khắc cổ xưa. Nhưng điều
tôi còn lưu giữ lại từ La Berma trong màn ấy chỉ là một ký ức không
thể đổi được nữa, mỏng tang như một hình ảnh thiếu chiều sâu của hiện
tại ở dưới bề mặt nên bị lõm vào, khiến ta không thể rút ra được điều gì
mới một cách chân xác, một hình ảnh mà sau khi nó biến mất, ta không
thể áp đặt một diễn giải khả dĩ kiểm tra, xác nhận một cách khách quan.
Để góp chuyện, Madame Swann hỏi tôi là Gilberte có nghĩ đến chuyện
đưa cho tôi xem những gì Bergotte đã viết về vở Phèdre không. “Con
gái tôi thật vô tâm,” bà nói thêm. Bergotte nở một nụ cười khiêm tốn,
nói rằng đó chỉ là những trang viết chẳng có gì quan trọng. “Có chứ,
thật tuyệt vời, cuốn sách nhỏ ấy, tập tiểu luận ấy,” bà Swann nói để tỏ
ra là nữ chủ nhân lịch thiệp, để khiến mọi người tin là bà đã đọc tập
sách nhỏ ấy và cũng vì bà muốn không chỉ khen Bergotte mà còn biết
chọn lựa giữa những điều Bergotte viết, gây ảnh hưởng với ông. Và,
