nói cho đúng, bà đã tạo cảm hứng cho ông theo một cách khác với bà
tưởng
. Nhưng xét cho cùng, giữa cái thanh lịch của salon bà Swann và
cả một khía cạnh tác phẩm của Bergotte, có những tương quan khiến
những người nay đã già có thể xem hai cái đó là tương hỗ, cái nọ bổ
sung cho cái kia.
Tôi thỏa sức kể lại những cảm tưởng của mình. Nhiều lúc, Bergotte
thấy đó là những ấn tượng sai lầm, song ông cứ để mặc tôi nói. Tôi nói
với ông rằng tôi thích cái ánh sáng xanh trên sân khấu lúc Phèdre giơ
cánh tay lên. “À, họa sĩ trang trí - một nghệ sĩ lớn đấy - mà nghe cậu
nói thế chắc sẽ thích lắm. Tôi sẽ kể lại với anh ta vì anh ta rất hãnh diện
về cái ánh sáng đó. Tôi thì tôi phải nói rằng tôi không thích nó lắm, nó
dìm tất cả vào một thứ không khí màu xanh lục trong đó nàng Phèdre
bé nhỏ nom quá giống một nhành san hô dưới đáy một cái bể nuôi cá.
Cậu sẽ nói là điều đó làm nổi bật khía cạnh vũ trụ của vở kịch? Cái đó
đúng. Tuy nhiên, nó sẽ thích hợp hơn cho một vở lấy khung cảnh là
vương quốc của Neptune
. Tôi biết là trong vở có sự trả thù của
Neptune
. Lạy Chúa, tôi không yêu cầu người ta chỉ nghĩ đến tu viện
Port-Royal, nhưng điều Racine kể đâu phải là chuyện tình ái của lũ
nhím biển. Nhưng rốt cuộc, đó là cái bạn tôi muốn, dù sao đi nữa, thế
cũng rất cừ rồi và thật ra cũng khá đẹp. Phải, rốt cuộc, cậu đã thích cái
đó, cậu đã hiểu, phải không nào, thực ra, chúng ta đều nghĩ như nhau
về điểm ấy, điều anh ta làm kể cũng hơi phi lý, phải không, nhưng dù
sao cũng thật là thông minh.” Và khi ý kiến Bergotte trái ngược với ý
kiến tôi như vậy, ông tuyệt nhiên không dồn tôi đến chỗ cứng họng,
không trả lời gì được, như ắt hẳn sẽ thế nếu người đối thoại với tôi là
ông De Norpois. Điều đó không chứng tỏ rằng quan điểm của Bergotte
kém giá trị hơn quan điểm của ngài đại sứ, mà trái lại là đằng khác.
Một ý tưởng mạnh truyền một phần sức mạnh của nó sang người phản
đối nó. Góp vào giá trị phổ quát của mọi trí tuệ, nó xen vào, tự ghép
vào đầu óc của người mà nó phản bác; và người này, giữa những ý
tưởng kề cận, dựa vào đó mà lấy lại được chút lợi thế, bổ sung cho nó,
