phòng Bộ Bưu chính”. Mà những kỷ niệm tình ái thì đâu có nằm ngoài
những quy luật chung của ký ức và chính những quy luật này lại chịu
sự chi phối của những quy luật bao quát hơn của thói quen. Thói quen
có thể làm suy yếu tất thảy, nên những gì nhắc ta nhớ rõ nhất về một
con người lại chính là những gì ta đã quên (vì chúng thật không đáng
kể, bởi thế ta để chúng còn nguyên vẹn sức mạnh). Cho nên phần tinh
túy nhất của trí nhớ chúng ta nằm bên ngoài chúng ta, nó ở trong một
ngọn gió đẫm hơi mưa, trong mùi ẩm mốc của một căn phòng hay
trong mùi một ngọn lửa đầu tiên nhóm lên trong lò sưởi khi rét về, bất
cứ ở nơi nào ta tìm lại được những gì mà đầu óc sáng suốt coi khinh vì
không dùng được vào việc gì, chút dự trữ cuối cùng của quá khứ, phần
tốt đẹp nhất biết cách làm ta còn khóc được khi mà nước mắt ta đã cạn
kiệt. Nằm ngoài chúng ta? Nói cho đúng hơn, nó ở bên trong ta, nhưng
con mắt nội tâm của chính ta không nhìn thấy, trong một lãng quên ít
nhiều kéo dài. Chính nhờ sự quên lãng ấy mà thi thoảng ta tìm lại được
con người mà ta đã từng là, tự đặt mình đối mặt với những điều như
con người ấy từng đối mặt, lại đau khổ vì ta không còn là ta nữa mà là
con người ấy, hắn yêu say mê cô gái mà giờ đây ta chẳng thiết nữa.
Trong ánh sáng bạch của ký-ức-thông-lệ-theo-thói-quen, những hình
ảnh của quá khứ nhờ nhạt dần, rồi bị xóa nhòa chẳng còn gì nữa, ta
không thấy lại được con người ấy nữa. Hay nói cho đúng hơn, ta ắt sẽ
không thấy lại hắn nếu một vài chữ (như “ông chánh văn phòng Bộ
Bưu chính”) không được cất giữ cẩn thận trong ngăn-kéo-lãng-quên,
tựa như người ta lưu trữ một bản của một cuốn sách trong Thư viện
Quốc gia, nếu không, cuốn sách đó có nguy cơ trở nên mất tăm.
Nhưng nỗi đau ấy cùng vang bóng trở lại của tình tôi đối với
Gilberte không kéo dài hơn những cảm giác trong mộng và lần này thì
trái lại vì ở Balbec, Thói Quen cũ không hiện diện để giúp nó đậu lâu.
Và sở dĩ những tác động ấy của Thói Quen có vẻ mâu thuẫn nhau, là vì
nó phải tuân theo nhiều quy luật khác nhau. Ở Paris, tôi trở nên ngày
càng dửng dưng với Gilberte, nhờ Thói Quen. Sự thay đổi thói quen,
tức là tạm ngưng Nếp Quen, hoàn tất thành quả của Thói Quen khi tôi
