chúng ta; còn chúng ta thì được giải phóng để suy tư về những khía cạnh
cao quý hơn của cuộc đời.
Đáng tiếc là không có cơ sở cho việc coi thường việc mất tự do trong
lĩnh vực kinh tế, rằng quyền lực đối với đời sống kinh tế chỉ là quyền lực
đối với những thứ không quan trọng. Niềm tin đó xuất phát từ quan niệm
sai lầm rằng có những mục tiêu hoàn toàn mang tính kinh tế, tách biệt với
những mục tiêu khác của đời sống. Song, không thể có những mục tiêu như
thế, nếu không kể đến các trường hợp tham lam, keo bẩn một cách bệnh
hoạn. Mục đích cuối cùng của những hoạt động của các sinh vật có lí trí
bao giờ cũng nằm ngoài lĩnh vực kinh tế. Nói cho ngay, không hề có một
“động cơ kinh tế” nào vì kinh tế chỉ là tập hợp các tác nhân có ảnh hưởng
đối với việc phấn đấu của chúng ta nhằm giành được các mục tiêu khác.
Cái trong ngôn ngữ đời thường mà ta vẫn gọi một cách sai lầm là “động cơ
kinh tế” chỉ có nghĩa là ước muốn giành lấy những cơ hội tiềm tàng, giành
lấy những điều kiện cho những mục tiêu chưa xác định khác mà thôi
.
Chúng ta muốn kiếm tiền là vì tiền cho chúng ta quyền được lựa chọn trong
việc thụ hưởng thành quả lao động của mình. Trong xã hội hiện đại, vì thu
nhập có hạn, chúng ta cảm thấy những hạn chế do sự nghèo khó tương đối
đè trên vai mình và nhiều người sinh ra căm thù tiền bạc, coi tiền là biểu
tượng của những hạn chế đó. Người ta đã lẫn lộn nguyên nhân với hậu quả.
Đúng ra phải coi tiền là công cụ vĩ đại nhất của tự do mà con người từng
phát minh. Trong xã hội hiện nay chính tiền đã mở ra cho người nghèo
những khả năng lựa chọn to lớn, mà vài thế hệ trước đây ngay cả người
giàu cũng không có. Để hiểu được giá trị thật sự của đồng tiền phải tưởng
tượng điều gì sẽ xảy ra trên thực tế, nếu, như những người xã hội chủ nghĩa
thường xuyên đề nghị: dùng “khuyến khích phi kinh tế” thay cho “động cơ
kinh tế”. Khi phần thưởng, thay vì được trao bằng tiền lại được trao bằng
danh hiệu, đặc lợi hay quyền lực, nhà ở hay lương thực thực phẩm tốt hơn,
quyền được đi du lịch hay đi học, thì điều đó có nghĩa là người nhận phần
thưởng không có quyền lựa chọn và bất cứ ai có quyền ấn định phần
