những quan điểm về nhận thức luận của ông thì cái trật tự tự phát ấy cũng
đã có những khác biệt: nếu trong bộ óc con người còn có một hệ thần kinh
trung ương với những sư đồ tiên thiên để sắp xếp các dữ liệu từ ngoài vào
thì với cơ chế tự phát lại không có trung tâm nào điều khiển cả: nó đã vận
hành theo nguyên tắc tự động của người máy (automate), như Pierre-Jean
Dupuy khi nghiên cứu về Hayek đã nhận xét.
Nhưng cái trật tự tự phát ấy không hề cắt rời cuống rốn của nó khỏi
nguồn gốc tri thức luận trong quan niệm của Hayek. Nó vẫn thể hiện điều
quan trọng nhất về sự giới hạn của con người trước bản thân và thế giới, sự
giới hạn ấy biểu thị ở cái vị trí của lý tính bị chìm ngập trong cái hệ thống
vô minh về trí tuệ của con người. Chỉ có lý trí mới có thể đưa ra ánh sáng
mọi vùng tối của ngu dốt, nhưng thân phận của lý trí lại lệ thuộc gần hết
vào vô thức thì việc nhận biết được ý nghĩa và sự vận hành của các cơ cấu
phức tạp là bất khả. Nhưng điều đó không có nghĩa là cái trật tự tự phát ấy
không có điều lý, không có mục tiêu. Cái điều lý ấy, cái mục tiêu ấy chỉ
vượt khỏi sự chiếm lĩnh của lý trí, nhưng trong thực tế thì vẫn có đó, tự
thực hiện, bất chấp ý thức của con người bởi vì bản thân cái ý thức của con
người là quá yếu đuối và giới hạn, nếu trí tuệ có le lói ở các cá nhân hoặc
tập thể nào đó thì chỉ đem đến tai hoạ mà Hayek đã cảnh giác và chúng ta
cũng đã biết. Trật tự tự phát không phải là sự “tha hóa”, hiểu theo nghĩa
con người đánh mất bản thân trong cái thực thể mình làm ra mà ngược lại
chính là sự lạc quan và an phận của con người được sống trong một trật tự
xa lạ, không thể hiểu, không cần hiểu nhưng chỉ cần đem sức vóc cá nhân
ra giành giật những thuận lợi mà nó mang lại để hưởng thụ là đủ. Trật tự tự
phát như vậy có thể hình dung như một thực tại siêu việt với trí óc con
người, dù là của cá nhân hay tập thể.
Có rất nhiều thứ trật tự có tính chất tự phát như vậy trong đời sống mà
Hayek thường kể ra như ngôn ngữ, phong tục, luật bất thành văn (luật tục),
tiền tệ, luân lý v.v… các trật tự ấy tự sinh ra, tự phát triển, không biết
nguồn gốc từ đâu, có từ bao giờ, không biết ai làm ra, nhưng vẫn cứ âm
thầm có mặt và tác động theo những chức năng đặc biệt làm trơn tru cuộc
