vận hành của guồng máy xã hội. Nhưng trong những trật tự ấy Hayek đã
đặc biệt nói nhiều về cơ chế thị trường do tính chất tiêu biểu về khả năng
tập trung tri thức của nó. Trong những dẫn chứng nêu ra để phản bác các
hình thức lý luận của những người cổ vũ chủ nghĩa xã hội, Hayek không
ngớt chứng minh thái độ ảo tưởng của họ - với tư cách là những cá nhân,
những bộ phận - về mặt thu nhặt thông tin được cho là đầy đủ để xây dựng
kế hoạch lãnh đạo kinh tế thay cho thị trường. Trong khi nhắc đi nhắc lại
điều tiêu cực đó thì một mặt khác Hayek lại cũng không ngớt nói đến khía
cạnh tích cực: chính việc không biết đó mới tạo ra những điều kiện thuận
lợi cho công cuộc đi tìm cái mới, thúc đẩy con người dấn thân vào những
thử thách tiền phong, lôi cuốn những người khác đi theo. Nếu tri thức mà
được giả định là có sẵn, cho sẵn, biết được đầy đủ rồi thì cũng không còn
tìm kiếm, sáng tạo, phiêu lưu hào hứng nữa.
Nhưng quan trọng nhất là cũng từ những giới hạn về tri thức ấy, Hayek
nói đến sự tuyệt diệu của sự vận hành của guồng máy tự phát thị trường:
đứng riêng ra từng cá nhân một, mỗi người không biết gì hơn những cái có
trước mũi họ, nhưng nếu mọi người cứ như thế mà lo việc của mình, không
cần biết và đặt ra những mục tiêu chung liên hệ đến người khác, thì chính
như thế mà kết quả lại bật ra một cách diệu kỳ: trong lĩnh vực kinh doanh
trao đổi, tri thức tuyệt vời đó biểu hiện trên những bảng niêm giá trên các
hiệu buôn, dấu hiệu chính xác của đường cong cung cầu, tình trạng sức
khỏe của một nền kinh tế, ai cũng có thể dựa vào sự biến động của các
bảng giá đó tính toán chuyện làm ăn. Hayek đã khái quát lên thành lý luận
bằng cách dựa theo khái niệm “phân công lao động” trong kinh tế cổ điển
để đưa ra khái niệm mới gọi là “phân công tri thức”: tri thức tổng thể, tuy
không ai nhìn thấy được, nhưng vẫn tồn tại âm thầm trong sự vận hành của
thị trường, và tồn tại dưới những hình thức đặc biệt của nó là chia cho mỗi
tác nhân giữ một mẩu nhỏ, trong đó bao gồm phần lớn là những hiểu biết
ngấm ngầm, những bí quyết gia truyền không diễn tả ra được, những tri
thức để làm chứ không để nói…
Nhưng từ đó mà sự diệu kỳ xảy ra, như
chúng ta đã biết về những cái bảng đề giá ở thị trường, và vượt qua cả
