phải phát triển những năng khiếu đã được tạo hóa ban cho anh ta. Tôi
không muốn sử dụng từ “tự do” để biểu thị những giá trị từng giữ thế
thượng phong trong thời kì đó: việc sử dụng thường xuyên và không phải
lúc nào cũng đúng chỗ đã làm cho ý nghĩa của từ này trở thành mù mịt.
“Khoan dung” có thể là từ chính xác nhất. Nó hoàn toàn có thể truyền đạt
được ý nghĩa của các lí tưởng và giá trị từng ngự trị trên bầu trời suốt mấy
thế kỉ qua và chỉ gần đây mới ngả dần về phía chân trời để rồi biến mất hẳn
cùng với sự xuất hiện của nhà nước toàn trị.
Sự chuyển hóa một cách từ từ hệ thống thứ bậc được tổ chức một cách
cứng nhắc - việc biến nó thành hệ thống cho phép người ta ít nhất cũng
được thử thu xếp cuộc sống của mình và cho họ khả năng lựa chọn, từ
muôn hình vạn trạng các hình thức hoạt động, những lĩnh vực phù hợp với
thiên hướng của mình - là sự chuyển hóa liên quan mật thiết đến sự phát
triển của thương mại. Một quan niệm mới về đời sống, hình thành trong các
trung tâm thương mại ở miền Bắc nước Ý đã theo các con đường buôn bán
mà lan tỏa sang phía Tây và phía Bắc, qua Pháp và miền Đông-Nam Đức,
tới Hà Lan và các hòn đảo nước Anh, ăn sâu bén rễ ở những nơi mà cường
quyền không đủ sức bóp nghẹt nó. Nó đơm hoa kết trái ở Hà Lan và Anh,
lần đầu tiên có điều kiện phát triển tự do trong một thời gian dài và đã trở
thành nền tảng trong sinh hoạt chính trị và xã hội của những nước này.
Chính từ đây, vào cuối thế kỉ XVII - XVIII nó bắt đầu lan tỏa, với những
hình thức phát triển hơn, sang phía Tây và phía Đông, sang Tân Thế giới và
vào Trung Âu, những nơi mà các cuộc chiến tranh hao người tốn của và áp
bức chính trị đã không tạo điều kiện cho hệ tư tưởng mới đâm chồi nảy lộc
ở mức độ tương tự
.
Giải phóng cá nhân khỏi tất cả các quy định và luật lệ kìm hãm các hoạt
động thường ngày của mình là xu hướng phát triển chủ đạo trong suốt giai
đoạn này của lịch sử châu Âu. Và chỉ khi quá trình đó đã hội đủ sức mạnh
người ta mới bắt đầu hiểu được rằng những cố gắng mang tính tự phát và
không bị kiểm soát của các cá nhân đã tạo ra nền móng cho hệ thống kinh
tế phức tạp. Như vậy là việc thiết lập những nguyên tắc tự do kinh tế chỉ
