Kết quả là tư tưởng tự do đã vượt biên giới Anh và Hà Lan và truyền bá ra
khắp lục địa châu Âu.
Quá trình này đem lại kết quả ngoài mọi sự mong đợi. Ở bất cứ nơi nào,
khi mà các rào cản đối với sự sáng tạo của con người được dỡ bỏ thì người
ta đều có điều kiện đáp ứng các nhu cầu ngày càng gia tăng của mình. Và
khi tiêu chuẩn của cuộc sống được nâng lên thì người ta lại phát hiện ra các
mặt tối không thể chấp nhận được, quá trình này đã mang lại lợi ích cho tất
cả các giai cấp. Không được đánh giá các sự kiện của thời buổi bùng nổ ấy
bằng tiêu chuẩn của ngày hôm nay, chính các tiêu chuẩn này cũng là kết
quả của quá trình đó, làm như thế nhất định ta sẽ phát hiện ra rất nhiều
khiếm khuyết của thời kì ấy. Muốn hiểu ý nghĩa của sự phát triển đó đối với
các nhân chứng và người đương thời, ta phải so sánh kết quả của nó với hi
vọng và ước mơ của những thế hệ trước đó. Nhìn vấn đề như thế ta sẽ thấy
rằng thành công đã vượt mọi ước mơ ngông cuồng nhất: đến đầu thế kỉ XX
người công nhân ở phương Tây đã đạt được mức độ sung túc về vật chất,
sự độc lập và niềm tin vào tương lai mà một trăm năm trước tưởng như
không thể nào với tới được.
Nếu xem xét giai đoạn này trong một viễn cảnh lịch sử rộng lớn hơn thì
phải nói rằng cảm giác hoàn toàn mới về quyền lực của con người đối với
số phận và niềm tin vào khả năng cải thiện không giới hạn điều kiện sống
của mình chính là kết quả có ý nghĩa nhất của tất cả các thành tựu đó.
Thành công lại sinh ra những tham vọng mới - con người hiển nhiên có
quyền đó. Nhưng khi những điều vốn được coi là ước mơ có khả năng
truyền cảm hứng cho người ta làm việc đã trở thành những điều bình
thường thì tốc độ phát triển lại bị coi là quá chậm. Và khi đó những nguyên
tắc vốn là nền tảng của quá trình lại bị coi là lực hãm, bị coi là trở ngại,
phải được dẹp bỏ chứ không còn là điều kiện để duy trì và phát triển những
thành tựu đã đạt được nữa.
* * *
