xảy ra sau khi hoạt động kinh tế đã phát triển - một sản phẩm phụ không hề
được dự liệu và khá bất ngờ của tự do chính trị.
Có thể sự bùng nổ của khoa học, đồng hành với việc truyền bá tư tưởng
tự do từ Ý vào Anh và một loạt nước khác, chính là kết quả lớn nhất của sự
giải phóng năng lượng của các cá nhân. Dĩ nhiên là trong các giai đoạn
khác của lịch sử, sức sáng tạo của con người cũng không hề kém. Các món
đồ chơi tự động tinh xảo và các kết cấu cơ khí khác, được chế tạo trong
thời kì mà ngành công nghiệp chưa phát triển (trừ những ngành như khai
khoáng và chế tạo đồng hồ là những ngành hầu như không bị kiểm soát và
hạn chế) đã chứng tỏ điều đó. Nhưng nói chung, các cố gắng nhằm áp dụng
các phát minh cơ khí vào sản xuất công nghiệp, trong đó có cả những phát
minh đầy triển vọng, đều bị chặn đứng, cũng như để bảo vệ sự thống nhất
về tư tưởng người ta đã chặn đứng mọi khát vọng đối với tri thức. Quan
điểm của đa số cho rằng cái gì nên, cái gì không nên, cái gì đúng, cái gì sai
đã bóp chết mọi sáng kiến cá nhân, chỉ đến khi tự do kinh doanh mở đường
cho việc sử dụng các tri thức mới thì mọi thứ mới có thể được đem ra thử
nghiệm, miễn là có người sẵn sàng chịu rủi ro và chi tiền. Đấy là giai đoạn
phát triển như vũ bão của khoa học (xin nói thêm rằng nói chung các Mạnh
Thường Quân thường lại không phải là những người được chính quyền chỉ
định để chuyên lo về khoa học), đã dẫn đến sự thay đổi hoàn toàn bộ mặt
của thế giới trong một trăm năm mươi năm qua.
Như vẫn thường xảy ra, kẻ thù chứ không phải những người bạn của nền
văn minh lại là người nhìn thấy rõ bản chất của nền văn minh. “Sự nổi dậy
của cá nhân chống lại cộng đồng, thứ bệnh kinh niên của phương Tây”, như
August Comte, một người có tư tưởng toàn trị nổi tiếng thế kỉ XIX, đã mô
tả chính xác là lực lượng đã xây dựng nên nền văn minh của chúng ta. Việc
làm cho tất cả các giai cấp trong xã hội đều nhận thức được các nguyên tắc
của tự do, việc phát triển và việc truyền bá một cách có hệ thống tư tưởng
mới, vốn chỉ nảy mầm ở những khu vực có hoàn cảnh thuận lợi, là một
đóng góp to lớn của thế kỉ XIX đối với sự thăng tiến của chủ nghĩa cá nhân.
