Nhưng trong mấy năm gần đây các ý kiến bàn về những hậu quả không
thể lường được của chủ nghĩa xã hội, tưởng như đã rơi vào quên lãng từ
lâu, lại được gióng lên với một sức mạnh mới và từ những hướng bất ngờ
nhất. Các nhà quan sát, hết người này đến người khác, xuất phát từ những
xu hướng hoàn toàn trái ngược nhau, đã nhận ra sự tương đồng đến kinh
ngạc giữa chủ nghĩa phát xít và chủ nghĩa cộng sản. Trong khi những người
“tiến bộ” ở Anh và ở một số nơi khác tiếp tục tự lừa mình rằng chủ nghĩa
cộng sản và chủ nghĩa phát xít là những hiện tượng trái ngược nhau thì
càng ngày càng có nhiều người tự hỏi rằng phải chăng các chính thể chuyên
chế mới nổi đó có cùng cội rễ. Kết luận mà Max Eastman, một người bạn
cũ của Lenin, rút ra đã làm cho ngay cả những người cộng sản cũng phải
choáng váng. “Chủ nghĩa Stalin”, ông viết, “không những không tốt hơn
mà còn xấu hơn cả chủ nghĩa phát xít vì nó tàn nhẫn hơn, dã man hơn, bất
công hơn, vô luân và thiếu dân chủ hơn, không thể biện hộ bằng hi vọng
hay sám hối”. Rồi ông viết tiếp: “Đúng hơn, phải gọi nó là siêu phát xít” và
khi tác giả này công nhận rằng “chủ nghĩa Stalin chính là chủ nghĩa xã hội,
theo nghĩa đấy là kết quả tất yếu, dù không thể dự đoán được, của quá trình
quốc hữu hóa và tập thể hóa, tức là thành phần của kế hoạch xây dựng xã
hội phi giai cấp
”, thì kết luận của ông còn có tầm quan trọng hơn nhiều.
Ghi nhận của Eastman là rất đáng chú ý, nhưng đây không phải là trường
hợp duy nhất khi một nhà quan sát vốn có thiện cảm với các cuộc thí
nghiệm ở Nga rút ra kết luận tương tự. Mấy năm trước, Chamberlin w., một
nhà báo Mĩ từng sống ở Nga suốt mười hai năm, đã chứng kiến sự đổ vỡ tất
cả các lí tưởng của mình khi ông tiến hành tổng kết những điều quan sát
được và so sánh kinh nghiệm ở Liên Xô với kinh nghiệm ở Đức và Ý:
“Chủ nghĩa xã hội, ít nhất là trong những giai đoạn đầu, không phải là con
đường dẫn tới tự do mà là tới chế độ độc tài và các phong trào chống lại
độc tài, dẫn tới những cuộc nội chiến khốc liệt nhất. Giành và giữ chủ
nghĩa xã hội bằng các phương pháp dân chủ, hòa bình dĩ nhiên là điều
không tưởng
”. Voigt F.A., một nhà báo người Anh, sau khi quan sát các
sự kiện ở châu Âu, cũng rút ra kết luận tương tự như thế: “Chủ nghĩa Marx
