vào mặt. Má góp công của dựng trường học, nhà y tế. Con má không đủ
tiền trả học phí phải chịu dốt. Má chưa bao giờ xin được một viên thuốc ở
nhà y tế, nơi chỉ chữa cho bọn cầm quyền và cầm súng để chúng khỏe hơn,
đánh người được dài hơi hơn. Má bán lưng cho trời xây nên cảnh giàu
sang, nhưng cái khối sang giàu kia không tới phần má hưởng, lại chồng
chất ngày thêm nặng trên đầu má. Thế đứng của giặc càng vững, chúng
càng tham, càng hung hãn.
Số trẻ mới lớn lên có đôi đứa lầm, chứ những người như má không
lầm. Trong cái chế độ mạnh vì gạo bạo vì tiền này không chút gì là của má
cả. Ruộng trâu má chúng cướp gần hết. Chúng làm cho má cùng kiệt nhưng
cấm má không được lộ cảnh đói rách. Cái nhà quét vôi mới, mấy bộ quần
áo trơn láng, những mâm giỗ chồng ba lớp đĩa mời từ đại diện xã đến liên
gia trưởng tới ăn, tất cả đều không phải của má, mà của cái bọn bắt má
chưng diện đãi đằng như vậy mới tha cho má khỏi bị đày biệt xứ. Rồi đến
hai đứa con. "Còn nhỏ là con cha mẹ, lớn lên là con chánh phủ", hội đồng
nói vậy. Cái chính phủ ấy đang lăm le bắt nghiến hai giọt máu của má, một
đứa sẽ cầm súng, một đứa làm nhà thổ. Má ước sao có thể ghìm con cái lại
như người ta hãm cây chanh lùn, không cho chúng lớn lên để khỏi mất dần
từng đứa. Đến chút của riêng cuối cùng là cái mạng má cũng không còn
thuộc về má nữa. Giặc muốn đánh giết má lúc nào cũng được. Chúng chỉ
để má sống vì cần tá điền.
Má đã mất tất cả.
Sau nhiều lần bị địch vùi dập, má muốn được yên thân một tí để nuôi
con. Má già rồi. Hai con lớn lên sẽ làm cách mạng thay má, trả thù cho má.
Trăm ngàn cái khổ hằng ngày trút trên đôi vai yếu dần, má đều cắn răng
chịu, đưa vai ra che đỡ cho con. Má ăn củ khoai dính vài hạt cơm, làm
hùng hục như trâu lăn, tranh cấy rẽ từng thước ruộng nhà giàu bỏ chó ỉa,
giành giật từng xu để trút ra mua những ngày sống tạm cho con.
