XVIII, XIX và kéo dài cho đến đầu thế kỷ XX mà sự rộng lớn trải dài trên
khắp các lục địa đã được tán dương bằng câu nói nổi tiếng “mặt trời không
bao giờ lặn ở đế quốc Anh”.
Kinh nghiệm về sử dụng nhân tài ở phương Đông không hề kém phương
Tây, nếu không nói là hơn hẳn. Nhưng hình như có một khác biệt rất lớn
giữa Đông và Tây về thời điểm nhân tài được trọng dụng. Lịch sử cho thấy
ở phương Đông, nhất là ở những nước chịu ảnh hưởng của nền văn hóa
Trung Quốc, nhân tài thường xuất hiện nhiều và được trọng dụng nhiều hơn
trong thời loạn, mà ít hơn trong thời bình (có thể trong thời bình, người ta ít
chú ý hơn, hoặc ít ghi nhận hơn thành tích của những người có tài năng). Ở
Trung Hoa, thời Chiến Quốc là một giai đoạn lịch sử hết sức loạn ly, các
nước chư hầu của nhà Chu đua nhau tranh hùng xưng bá, chiến tranh liên
miên không ngừng giữa các nước chư hầu. Nhưng cũng chính ở thời điểm
đó, nhân tài được trọng dụng nhất. Trương Nghi, một kẻ sĩ cùng khốn, lang
thang khắp nơi không chỗ nương tựa, vào nước Tần chỉ dùng ba tấc lưỡi trổ
tài biện thuyết về chiến lược hợp tung mà được tướng quốc nước Tần
nhường chức, được vua Tần trọng dụng. Tô Tần, bạn học của Trương Nghi,
với chiến lược liên hoành của mình, đã được cả sáu nước (Hàn, Ngụy,
Triệu, Tề, Yên, Sở) trọng dụng, trao ấn tướng quốc (thủ tướng), tạo một
tiền lệ có một không hai trong lịch sử, một người làm thủ tướng cả sáu
quốc gia! Không những triều đình trọng dụng nhân tài, những nhà quyền
quý cũng xem việc trọng dụng nhân tài như là một đức tính cần thiết.
Những Mạnh Thường Quân, Tín Lăng Quân, đã đi vào lịch sử không phải
nhờ những thành tích kinh bang tế thế vượt trội mà là ở thái độ chiêu hiền
đãi sĩ của họ.
Nhưng đến thời bình, khi trật tự xã hội đã được thiết lập, ít khi xảy ra
những “đột biến” về sự xuất hiện của nhân tài. Chế độ thi cử dần độc chiếm
phương thức tiến cử, vốn là một tính chất đặc sắc của việc lựa chọn nhân
tài trong thời loạn. Nói đến chế độ thi cử tức là nói đến bằng cấp. Và khi
bằng cấp trở thành phương tiện để tiến thân, chưa kể đến các phương tiện
tiến thân mang nặng tính hình thức khác, tài năng thực sự sẽ bị che lấp và
