Mọi người có thể phát hiện từ thừa là từ “bút chì” vì những từ khác dùng
để chỉ các dụng cụ có trên bàn ăn. Tuy nhiên, có những bài tập có thể gây
những hiểu lầm. Dưới đây là một ví dụ:
“Hãy tìm xem từ nào là từ thừa trong số các tên thành phố: Bucharest, Warsaw, Caracas, London,
Melekes, Nukus, Tbilisi, Toronto”.
Những người được trắc nghiệm có thể hiểu khác nhau. Người chọn từ
thừa là tên thành phố ở vĩ độ Bắc cao nhất, người chọn phía Nam, người
chọn tên thành phố đông dân nhất, người chọn ít dân nhất... Các tiêu chí có
nhiều, do vậy, cũng có nhiều câu trả lời. Trong khi đó, ý đồ của người ra bài
tập lại khác. Bạn đọc có thể thấy trừ Bucharest, còn trong từng tên các thành
phố khác đều có sự lặp lại nguyên âm như “a”, “on”, “e”, “u”, “i”, “o”.
Lý tưởng mà nói, nếu các nhược điểm nói trên được khắc phục, những
người tham gia trắc nghiệm nào giải được nhiều bài tập hơn, có IQ cao hơn,
chứng tỏ nhanh trí (suy nghĩ tốt) hơn. Tuy nhiên, sự việc không đơn giản
như vậy. Như chúng ta đã biết ở quyển một và Chương 5, Chương 6 này, tư
duy bị ảnh hưởng rất mạnh bởi nhu cầu, xúc cảm, các thói quen tự nguyện,
đặc biệt, là các xúc cảm. Bản thân tư duy gồm nhiều thành phần tạo nên,
sáng tạo có nhiều mức cao thấp khác nhau và từ tư duy sáng tạo đến hành
động đổi mới là khoảng cách không gần. Điều này có nghĩa, ví dụ, những
người được trắc nghiệm nào không hứng thú với các bài tập, chắc chắn
không những không nỗ lực giải chúng mà còn phán xét cách ra bài tập. Chỉ
số IQ đo được của họ chắc sẽ thấp hơn khả năng của họ. Những người vội
vàng, thiếu kiên nhẫn khi làm bài tập cũng khó đạt IQ cao. Trong khi đó,
ngoài đời, phải giải những bài toán thiết thân, họ có thể suy nghĩ và hành
động hoàn toàn khác, tốt hơn khi làm trắc nghiệm nhiều. Nói cách khác, các
kết quả trắc nghiệm bị chi phối bởi không chỉ các năng lực tư duy mà cả
những đặc điểm nhân cách (xem các mục 7.4. Giáo dục phát triển nhân
cách: Điều khiển và tự điều khiển thế giới bên trong con người sáng tạo và
7.5. Phát triển nhân cách sáng tạo: Vai trò của PPLSTVĐM).
Ít ra, vì những lý do trình bày ở trên, chúng ta cần thận trọng tiếp cận với
những kết quả của trắc nghiệm IQ nói riêng, các trắc nghiệm tâm lý nói
