điều khiển cá nhân hành động theo phương pháp thử và sai, với những giá
phải trả lớn, có khi, cả cuộc đời.
Nhìn theo quan điểm vừa trình bày, có nhà nghiên cứu (người viết không
nhớ tên) phân mọi người thành ba loại. Loại người thứ nhất gồm những
người không có quan hệ phản hồi (kết quả không ảnh hưởng gì đến nguyên
nhân), do vậy, lần trước sai như thế nào, lần sau sai y như vậy và cứ thế...
được gọi là những người ngu. Loại người thứ hai có quan hệ phản hồi, biết
rút kinh nghiệm, học trên sai lầm của chính mình để không lặp lại cái sai
nữa (kết quả sai dẫn đến điều chỉnh ngược trở lại nguyên nhân, để kết quả
mới không còn sai), được gọi là những người thông minh. Loại người thứ ba
biết dùng tưởng tượng, hình dung mình là người khác, lập quan hệ phản hồi
của người khác: Biết học trên sai lầm của người khác. Cho nên, ngay từ lần
đầu khi phải làm công việc của người khác, những người đó đã không sai,
được gọi là những người sáng suốt. Trong ý nghĩa này, những người đi sau
tuy có những thiệt thòi, khó khăn nhất định, lại có được sự thuận lợi trở
thành những người sáng suốt: Không lặp lại các sai lầm của những người đi
trước, ít trả giá hơn nhiều so với những người đi trước, đạt được sự thành
công nhanh hơn những người đi trước. Ví dụ, những nước công nghiệp mới
như Singapore, Hàn Quốc, Đài Loan, Hồng Kông, đã thực hiện quá trình
công nghiệp hóa theo tinh thần vừa nói. Có nhiều người tuy đi sau nhưng
không sử dụng được quan hệ phản hồi của người khác nên vẫn lặp lại
nguyên xi các sai lầm của những người đi trước, thậm chí ở mức độ trầm
trọng hơn. Đây có lẽ là loại người thứ tư, còn tệ hơn loại người thứ nhất.
Còn có loại người thứ năm, tuy được những người khác mách cho thấy cái
sai, cách sửa sai và được hướng dẫn cách làm đúng, vẫn kiên quyết không
chịu thay đổi, tiếp tục lặp đi lặp lại cái sai… Loại người này chắc còn tệ hơn
loại người thứ tư.
Thực tế cho thấy, những người có quan hệ phản hồi tốt là những người rất
thành công, ngay cả khi không được cắp sách đến trường. Điều này có thể
hiểu được vì cá nhân tạo được quan hệ phản hồi cho mình, mới chính là học
thực sự, chứ không phải một cách hình thức, ngồi trên lớp nghe giảng mới là
