của môi trường. Ví dụ, bố mẹ bắt các con phải rửa tay trước khi ăn trong khi
các con không muốn; xã hội bắt các công dân phải chấp hành các luật lệ (ví
dụ luật an toàn giao thông) nhưng nhiều công dân không muốn. Mặc dù, suy
cho cùng, trong những trường hợp vừa nêu, những gì môi trường “bắt
buộc” cũng nhằm đem lại các ích lợi cho cá nhân.
Có những trường hợp các thói quen tự nguyện xuất phát từ sự cộng hưởng
của cá nhân và môi trường. Ví dụ, cá nhân muốn có một nghề nào đó và ở
trong môi trường dạy chính nghề đó. Lúc này, các thói quen tự nguyện có
thể là các động lực đứng đằng sau các kỹ xảo, kỹ năng, các hành động
chuyên nghiệp, được các thầy cô, các huấn luyện viên truyền cho, mà cá
nhân người đó phải luyện tập, củng cố rất nhiều.
Người viết muốn lưu ý bạn đọc về điều kiện để có thể hình thành các thói
quen tự nguyện: Các xúc cảm liên quan phải được hình thành, có tác dụng
đủ lâu và đủ mạnh. Còn cách hình thành xúc cảm nào là thích hợp, lâu và
mạnh đến đâu là đủ, phụ thuộc vào các điều kiện tạo ra chúng, và sự lựa
chọn cách hình thành xúc cảm của các cá nhân, khách thể và môi trường cụ
thể. Ví dụ, để hình thành xúc cảm dẫn đến hành động rửa tay trước khi ăn,
có thể đánh cho đứa bé sợ, có thể thuyết phục để thấy ích lợi của việc rửa
tay, có thể động viên bằng cách khen, thưởng... Có đứa bé chỉ cần dọa đánh
là đủ để nó phải rửa tay trước khi ăn. Có đứa phải bị đánh thật. Có đứa bé
chỉ cần đánh một lần là đủ để tạo cho nó thói quen rửa tay, có đứa bé phải
nhiều lần... Tương tự như vậy đối với các cách tạo xúc cảm khác như thuyết
phục, động viên, khen thưởng... về mức độ lâu, mạnh.
Việc hình thành xúc cảm dương hay âm nói chung, thói quen tự nguyện
tốt hay xấu nói riêng, như trên đã nhấn mạnh, còn phụ thuộc vào cá nhân cụ
thể. Một mặt, rất may, nhờ vậy, trong những môi trường không lành mạnh
vẫn có các cá nhân lành mạnh và chính các cá nhân đó có thể làm thay đổi
môi trường theo hướng tích cực. Mặt khác, rất tiếc, trong môi trường lành
mạnh vẫn có thể xuất hiện các cá nhân không lành mạnh. Nếu như không có
các biện pháp cần thiết, môi trường lành mạnh có thể bị xuống cấp vì ảnh
hưởng lan tỏa của các cá nhân không lành mạnh đó.
