Ngoài ý thức, còn có vô thức tham gia vào các hoạt động của thế giới bên
trong, do vậy, cũng có thể thể hiện ra thành các hoạt động bên ngoài của con
người. Vô thức là tập hợp các quá trình, thao tác và trạng thái tâm lý tạo ra
bởi sự tác động của các hiện tượng hiện thực mà chủ thể không nhận biết
được sự ảnh hưởng của các hiện tượng đó. Nói chính xác hơn, có phần nào
đó của những quá trình, thao tác và trạng thái tâm lý được chủ thể cảm nhận
nhưng chủ thể không nhận biết, đánh giá, kiểm soát được nguyên nhân gây
ra cũng như kết quả của những hiện tượng tâm lý đó. Ví dụ, các hiện tượng
tâm lý nảy sinh trong giấc mơ; các hiện tượng tâm lý chưa giải thích được
bằng khái niệm ý thức như linh tính; những cơn xúc động, hoảng loạn không
rõ lý do; thôi miên; các phản ứng tâm lý đối với các kích thích có cường độ
thấp dưới ngưỡng ý thức để ý thức có thể nhận được, kiểu “tôi buồn không
hiểu vì sao tôi buồn” vì các kích thích gây buồn thấp dưới ngưỡng nhận
biết.
Giữa ý thức và vô thức không có ranh giới ngăn cách rạch ròi mà tồn tại
vùng đệm, thông nhau trong những điều kiện nhất định. Kết luận này có thể
rút ra, ít nhất, nhờ các dấu hiệu sau:
1. Có những trường hợp, ví dụ, những hành động, thúc đẩy bởi các thói
quen tự nguyện, được thực hiện một cách tự động đến mức, chính người
hành động không ý thức về những hành động của mình. Điều này chứng tỏ,
có những cái lúc đầu thuộc về ý thức, trong những điều kiện nhất định,
chuyển xuống vô thức và khi cần, lại chuyển lên ý thức.
2. Có những trường hợp, trong đầu chủ thể nảy sinh ý tưởng mới, giúp
giải thành công bài toán mà chủ thể không hiểu vì sao. Sau này, hồi tưởng
lại, chủ thể mới tìm ra cách lý giải một cách lôgích (ý thức) quá trình phát
sinh ý tưởng đó. Điều này có nghĩa, quá trình phát sinh ý tưởng cho trước
dường như vừa thuộc vô thức, vừa thuộc ý thức. Nói cách khác, giữa ý thức
và vô thức không có biên giới ngăn cách rõ ràng.
3. Có những trường hợp, các hiện tượng tâm lý tuy được cảm nhận một
phần nhưng chủ thể cho trước không nhận biết được các nguyên nhân gây ra
và cho là chúng hoàn toàn thuộc vô thức. Tuy nhiên, ở đây có sự tương đối
