người Hongrois đã hành hạ anh, xé da anh từng mảnh, vì họ là con người,
Iordan cũng là người, nên anh không sợ ông.
Moritz chưa bao giờ run sợ trước con người, vì anh biết họ vừa dữ tợn vừa
tốt bụng cùng một lúc. Cũng có kẻ hiền, cũng có kẻ dữ. Nhưng ai ai cũng
đều có cả hai tính này.
Ở Roumanie, viên phó quản cho anh điếu thuốc sau khi thoi anh gãy hai cái
răng. Ở Hongrois, mấy viên hiến binh cho anh nước uống và thuốc hút, sau
khi nướng bàn chân anh bằng sắt đỏ.
Ở Đức, anh chẳng hề bị đánh. Mỗi ngày anh được bánh mì, cà phê nóng và
xúp. Công việc làm ở đây lại dễ dàng hơn tại kinh đào ở Roumanie hoặc tại
pháo lũy ở Hongrie. Nhưng anh lại không thể sống được ở Đức. Moritz
chắc chắn rồi đây dân Đức sẽ chặt đầu anh, mặc dầu anh biết rằng anh nghĩ
như thế là dại dột. Nhưng anh có cảm tưởng một ngày kia anh bị còng tay
dẫn đi, tuy anh không phạm tội gì cả. Họ sẽ cho anh ngồi tù, dẫu anh chẳng
biết mảy may chuyện bí mật về nút áo. Người ở đây xấu như máy móc.
Hoặc giả máy móc không xấu và người Đức cũng không dữ tợn. Nhưng
anh không sống được gần máy móc. Anh khô héo lần mòn. Anh lo sợ. Anh
sợ máy móc và luôn cả con người đã giống máy móc. Anh thấy trơ trọi
giữa họ và giữa máy móc. Anh muốn la lớn lên vì quá cô độc. Và vì vậy mà
anh mến người bạn Pháp của anh.
Joseph tới tìm anh nói:
- Salve Sclave!
Moritz cười và đáp: “Salve Sclave!”
Joseph thích ai trả lời bằng câu này lắm. Y cắt nghĩa:
- Chúng ta đều là kẻ nô lệ. Tốt nhứt là ta phải nhắc nhở với nhau luôn cả
ngàn lần mỗi ngày, để đừng quên phút nào. Nếu chúng ta lãng quên rằng ta
