giảm giá nên dĩ nhiên toàn bộ tiền công của phụ nữ nói chung phải theo cái
mức hết sức có lợi cho chủ.
Ở Pháp, theo cuộc điều tra tiến hành những năm 1889 - 1893, thì tuy lao
động một ngày bằng lao động của đàn ông, người nữ công nhân chỉ lĩnh
một nửa số tiền công của công nhân nam. Theo cuộc điều tra năm 1908,
tiền công mỗi giờ của nữ công nhân làm việc tại nhà cao nhất, cũng không
quá hai mươi xu/giờ và có khi xuống tới năm xu: một người phụ nữ bị bóc
lột như thế không thể sống nổi nếu không có quỹ cứu giúp của nghiệp đoàn
hay một người bảo trợ.
Ở Mỹ, phụ nữ chỉ hưởng nửa tiền công nam giới. Vào thời kỳ này, đối
với một lượng than ngang nhau khai thác từ các mỏ than ở Đức, tiền công
phụ nữ ít hơn tiền công nam giới 25%. Từ 1911 đến 1943, tiền công phụ nữ
ở Pháp tăng có nhanh hơn chút ít so với tiền công nam giới, nhưng vẫn thấp
hơn rõ rệt.
Tuy chủ sốt sắng nhận phụ nữ vì tiền công thấp, nhưng sự kiện này bị
phía lao động nam phản đối. Giữa quyền lợi của giai cấp vô sản và quyền
lợi của phụ nữ, không hề có một sự đoàn kết trực tiếp như Bebel và Engels
chỉ ra.
Vấn đề cũng đặt ra một cách gần tương tự ở Mỹ về nhân công người Da
đen. Những kẻ áp bức sẵn sàng sử dụng những thiểu số bị áp bức nhất trong
một xã hội, như một đạo quân chống lại toàn bộ giai cấp của những thiểu số
ấy; ngay tức thì, lúc đầu, họ xuất hiện như những kẻ thù, và phải nhận thức
sâu sắc hơn về tình hình thì quyền lợi của người Da trắng và người Da đen,
của nữ công nhân và nam công nhân mới có thể liên kết với nhau, thay vì
chống đối nhau. Người ta hiểu vì sao lúc đầu, công nhân nam cho sự cạnh
tranh về tiền công rẻ mạt này là một mối uy hiếp đáng sợ và tỏ thái độ thù
địch. Chỉ khi nào gắn bó với cuộc sống nghiệp đoàn thì phụ nữ mới có thể
bênh vực quyền lợi của chính mình và thôi không đe doạ quyền lợi của giai
cấp công nhân nói chung.
Mặc dù tất cả những khó khăn ấy, quá trình tiến triển của lao động nữ
vẫn tiếp diễn. Năm 1900, ở Pháp, còn có 90.000 nữ công nhân lao động ở
