Một bằng chứng cụ-thể, một tài liệu quý giá với những lời lẽ thiết tha,
là lá thư của dân chúng tỉnh Gò-công gởi lên Đô-đốc Réveillère, tư lệnh
quân đội Pháp, khi ông này đến đó thiết-lập tỉnh bộ hành chánh năm 1862.
Tiếc rằng bản chánh không còn, nhưng bản Pháp văn do Georges
Garros mà chúng tôi tạm dịch ra đây, thiết tưởng cũng đầy đủ lột hết tinh
thần nho phong sĩ-khí dân chúng ta thời ấy.
Cùng nhà đương quyền Pháp :
« Mất chính-phủ của bản quốc Hoàng-đế, chúng tôi đau đớn như con
mất cha, mất mẹ.
« Quý quốc ở Tây-phương, bản quốc ở Đông-hải, chẳng khác gì con
ngựa và con trâu vậy.
« Chúng ta khác nhau từ ngôn-ngữ, từ văn-tự đến phong-hóa. Tạo hóa
sinh ra loài người mỗi giống mỗi khác. Khắp trong vũ-trụ loài người như
nhau, nhưng không chung một bản tánh.
« Vì mang ơn quốc-vương của chúng tôi, chúng tôi quyết báo thù kẻ
nào « xúc phạm đến Ngài » và chúng tôi sẽ chết vì Ngài. Vậy sự xung đột sẽ
phải dài, nhưng chúng tôi phải làm thuận lòng Trời và quyết nhiên chúng
tôi phải thắng.
« Nếu các ông muốn hòa bình, hãy trả đất lại cho Quốc-vương chúng
tôi. Chúng tôi có phải chiến đấu cũng vì mục đích ấy.
« Các ông chiếm xứ sở của chúng tôi để tăng cường nền phong phú
của các ông và để đề cao thanh danh của các ông.
« Các ông có muốn một số tiền chuộc đất-đai ấy không ? Chúng tôi sẽ
trả các ông, nhưng các ông đừng gây chiến nữa. Các ông hãy đem quân-đội
trở về xứ các ông đi ! Chúng tôi sẽ mang ơn, các ông cũng sẽ được tiếng
vẻ-vang đối với hoàn-vũ.
