trời, lại khôn ngoan, hiểu biết sâu sắc, có tài năng, lại được thần dân kính
yêu, mà, chỉ vì một chút băn khoăn quá mức mà người châu Âu chúng ta
không bao giờ nghĩ đến, có thể bác bỏ điều khiến ông ta có thể trở thành
chủ nhân tuyệt đối của cuộc đời, của tự do, và có thế chiếm lĩnh toàn bộ
của cải của thần dân mình! Tôi không hề có ý định làm giảm uy danh của
ông vua tuyệt vời ấy, nhưng tôi e ngại bạn đọc người Anh có thể bớt kính
phục ngài sau sự việc này. Tôi nghĩ rằng khuyết điểm này là do sự dốt nát
mà ra. Ớ xứ sở này, người ta chưa coi chính trị là khoa học, như những bộ
óc thông minh nhất ở châu Âu thường nghĩ. Tôi nhớ một hôm, tôi thưa với
ngài rằng, ở châu Âu có hàng nghìn quyển sách nói về nghệ thuật trị nước,
thì ngài kết luận ngay (trái hẳn với điều tôi suy nghĩ) rằng chúng ta hẳn là
những kẻ kém thông minh. Ngài khinh bỉ và coi rẻ tất cả mọi thứ bí mật,
khôn khéo, mưu mô xảo quyệt của bất cứ ông vua hay vị tổng trưởng nào.
Ngài không sao hiểu nổi thế nào là "bí mật quốc gia" nếu không phải là ám
chỉ một kẻ thù hoặc một nước thù địch nào. Ngài khăng khăng cho rằng
khoa học trị nước chỉ bao gồm lương tri, sự độ ượng và sự quyết định mau
chóng trong những việc dân sự và hình sự. Ngài cho rằng bất cứ ai trồng
được hai bông lúa hay hai ngọn cỏ ở nơi mà trước đây chỉ trồng được một,
đều có ích cho loài người ta cho Tổ quốc hơn tất cả những người làm chính
trị cộng lại.
Sự hiểu biết khoa học của dân xứ này quả là ít ỏi, nhưng phải công nhận
rằng họ rất giỏi về các môn lý luận học, sử học, thơ ca và toán học. Môn
toán học duy nhất là toán học thực hành nhằm để phục vụ nông nghiệp và
các công nghệ cơ khí, còn ở châu Âu chúng ta, chắc bộ môn ấy không được
đánh giá cao. Còn về các vấn đề tư tưởng, thực thể, siêu hình học, họ không
có một khái niệm gì.
Không một đạo luật nào của xứ sở này được dài quá số chữ cái trong
bảng vần chữ cái của họ, mà bảng vần chỉ bao gồm hai mươi hai chữ. Sự
thật các đạo luật đều ghi ngắn gọn dưới con số hai mươi hai, giản dị và
sáng sủa, thành thử không một người nào có thể giải thích theo nhiều nghĩa.
Vả lại, ở đây bình luận một đạo luật là một trọng tội.
