GƯƠNG CHIẾN ĐẤU - Trang 20

hoá điên! Và tôi đợi! Trời ơi, tôi thề rằng không thể nào tả tỉ mỉ nỗi cơ hàn
của tôi lúc này! Nghĩ tới mà xấu hổ… Vậy mà người ta buộc tôi phải viết
cho có nghệ thuật, phải trong trẻo, phải nên thơ một cách tự nhiên, không
cuồng nhiệt, và người ta bảo tôi phải noi gương Tourguéniev với
Gontcharov! Sao họ không xét giùm hoàn cảnh của tôi làm việc ra sao!”.

Nhưng rồi ông cũng viết xong và cẩn thận bộ Tội lỗi và hình phạt (Crime et
Châtiment – xuất bản năm 1866) dày năm trăm trang. Raskolnikov, một
sinh viên nghèo, tự đắc, tìm cách thoát cảnh túng bấn. Chàng thấy một mụ
già giàu có, chuyên sống về nghề cho vay nặng lãi, nảy ra ý giết mụ. Chàng
nghĩ: “Mụ đó hút máu xã hội như một con chí. Để cho mụ sống chỉ hại cho
xã hội. Giết mụ rồi dùng tiền của mụ để giúp mẹ chàng, em gái chàng, để
tiếp tục sự học của chàng rồi sau này thành tài, giúp lại những người khác,
như vậy có phải là hữu ích hơn không: diệt một mạng để cứu cả ngàn mạng
khác”. Nghĩ vậy, chàng thực hành ý định, ám sát mụ già và vì bắt buộc giết
luôn cả người chị (hay em) của mụ, vơ vét hết tiền nong, vàng bạc, trốn
khỏi, không lưu lại dấu vết gì cả, thành thử công an và tư pháp không kiếm
ra được thủ phạm.

Nhưng chàng không được yên ổn sống. Vài bữa sau hình phạt của lương
tâm bắt đầu. Mỗi ngày lương tâm cắn rứt một chút, rồi lần lần chàng tìm
thấy được nguyên do đích xác của tội lỗi: chàng giết người không phải vì
mụ đó đáng ghét, không phải vì mẹ chàng và em chàng nghèo, không phải
vì chàng muốn giúp xã hội, mà cũng không phải vì chàng cần tiền. Chàng
giết người vì chàng tự đắc, tự cho mình là cao cả không cần phải theo luân
lý của quần chúng. Chàng cũng như Nã Phá Luân, hoặc những nhà độc tài,
tin rằng mục đích đủ biện hộ cho phương tiện. Nhưng chàng đã lầm, giết
mụ già mà chính là tự giết mình, diệt cái “ánh sáng thần linh” trong bản
thân mình. Và chàng ân hận nhận rằng một nhân mạng dù thấp hèn đến đâu
cũng có giá trị hơn một tư tưởng trừu tượng dù là cao cả. Không có mục
đích nào biện hộ cho sự giết người được, vì một người, dù độc ác, dù vô ích
cho xã hội, cũng là hình ảnh của Thượng đế, cũng được Thượng đế yêu