GƯƠNG CHIẾN ĐẤU - Trang 24

những cảm xúc mãnh liệt, muốn sống một cách thực say mê, muốn được
hưởng cái thú rờn rợn của một kẻ “đứng trên đỉnh một ngọn tháp cao,
nghiêng mình ngó xuống vực thẳm”. Lời đó đúng. Chính Dostoïevsky
trong truyện Con bạc cũng tự thú: “Tôi thấy hình như có một dục vọng phá
mưu toan của định mạng, ngạo mạn, thách đố định mạng”. Hình như ông
nghĩ rằng đời đã bắt mình nghèo khổ hoài, thì thôi chẳng cần gì nữa, chơi
cho thua hết đi, xem cái nghèo túng cùng cực nó ra sao.

Ông bỏ bà vợ trẻ mới cưới nằm ở khách sạn để đi đánh bạc thâu đêm. Có
khi ông đi tới một tỉnh khác để tìm sòng bạc, cả tuần mới về với vợ một
lần, mà lần nào về, mặt cũng bơ phờ, túi cũng rỗng tuếch. Ông quỳ xuống,
khóc lóc, năn nỉ: “Mình tha lỗi cho anh, đừng coi anh như đồ chó má. Anh
đã mang một tội lớn. Anh đã thua hết, hết nhẵn rồi”. Nhưng chỉ hôm sau,
hay ngay hôm đó, ông lại xin bà một số tiền nữa để đem nướng. Nướng hết
rồi lại trở về, rồi lại khóc lóc, năn nỉ, ân hận, hứa đủ thứ, cũng chỉ giữ lời
được vài ngày rồi đâu lại vào đó. Như vậy trong bốn năm. Ta thử tưởng
tượng nỗi khổ của bà ra sao. Ở xứ lạ quê người, con thì mới sanh (con gái
đầu lòng sanh năm 1867, được ít tháng rồi chết) mà chồng thì suốt đêm mê
mẫn trong cuộc đen đỏ, có lần ông cầm bán hết tư trang, quần áo của bà và
hai ông bà sống trong cảnh đói rét, thất vọng, muốn hoá điên trong một
tháng! Đúng như Stéfan Zweig nói: Dostoïevsky trong mấy năm đó như bị
ma dắt lối, quỷ đưa đường vậy. Nhưng Stéfan Zweig có ý bênh vực ông,
bảo chúng ta không nên lấy quy tắc luân lý trưởng giả, nhỏ mọn, hẹp hòi
mà xét các thiên tài. Jacques Madaule, trong cuốn Dostoïevsky (Editions
Universitaires 1956) ngược lại, cho rằng “đời sống một văn hào là một đời
sống lạ lùng thật, nhưng nó không có lợi gì cho ta hơn đời một thường nhân
là bao nhiêu”, “và từ một đời như đời Dostoïevsky, ta chỉ rút ra được cái gì
tầm thường thôi”, vậy “chỉ có tác phẩm là đáng kể” chứ không phải là đời
sống của tác giả.

Tôi nghĩ khác hai nhà phê bình đó. Hễ có tài thì có tật. Nhất là nghệ sĩ
phương Tây thường có nhiều tật hơn nghệ sĩ phương Đông. Ta không thể