GƯƠNG CHIẾN ĐẤU - Trang 57

thiệp thế. Tới một số luân lý gia cũng bị lôi cuốn theo trào lưu. Họ vẫn dạy
luân lý, nhưng một thứ luân lý mới dựng trên cái thuyết, cái đạo hưởng lạc.
Họ rán chứng minh được rằng bổn phận, cả tới lòng thờ Chúa nữa cũng có
thể đi đôi với đạo hưởng lạc được. Lạc thú vẫn có nhiều thứ tao nhã, có thứ
còn cao cả nữa, nhưng bạn tưởng tượng khi bọn trí thức đề xướng thuyết
hưởng lạc trong xã hội như vậy thì ảnh hưởng phải ra sao.

Tinh thần tôn giáo cũng xuống. Người ta đã bắt đầu hoài nghi. Người ta
chưa hoài nghi Chúa. Descartes ở thế kỷ trước tuy phản đối triết lý kinh
viện và đề cao tinh thần lý luận, phán đoán, song vẫn tin Chúa, chứng minh
rằng có Chúa. Nhưng tinh thần hoài nghi, lý luận của Descartes cũng có hại
cho tôn giáo, cho nên qua đầu thế kỷ XVIII, một đệ tử của ông, Tyssot de
Patot, năm 1727 đã viết: “Đã bao lâu nay tôi dạo chơi trên những con
đường thênh thang và sáng sủa của môn Hình học, thành thử tôi cực khổ
mới chịu được những con đường mòn chật hẹp tối tăm của tôn giáo”.

Số người như Tyssot de Patot còn ít, nhưng số người nghi ngờ hành vi luật
lệ của giáo hội thì nhiều, nhất là khi người ta thấy những giáo phái cùng thờ
một Chúa mà bài bác lẫn nhau, tấn công lẫn nhau.

Trong khi đó, một tinh thần mới đã xuất hiện rồi phát triển mạnh, tinh thần
triết lý. Mới đầu chỉ là óc tò mò, cái gì cũng muốn biết, muốn học, chưa
bao giờ người ta ham học như thời đó. Từ vua chúa tới thường dân, cả tới
các bà lớn, các tiểu thư đều đua nhau học hỏi. Trong nửa đầu thế kỷ, riêng
nước Pháp đã thành lập hai chục Hàn lâm viện để khảo cứu. Báo chí đua
nhau ra, mới đầu là tạp chí dành cho các nhà bác học, sau tới những báo chí
để phổ thông khoa học trong quần chúng. Phòng các bà Công, bà Hầu biến
thành những phòng thí nghiệm, chứa đủ các mẫu cây, cỏ, đá, loài vật và các
dụng cụ để thí nghiệm. Chính vua Louis XIV cũng có nhiều phòng thí
nghiệm. Nhà vật lý học Nollet giảng ở trường trung học De Navarre, có tới
600 người tới nghe, các bà hoàng, bà chúa chen chúc nhau lại coi và yêu
cầu Nollet cho điện giật chơi. Bà Roland, con một người thợ khắc, cũng