GƯƠNG CHIẾN ĐẤU - Trang 63

nơi, từ Ba Bi Lôn tới Ai Cập, trải đủ các nghề, có hồi được phong làm tể
tướng trong một triều đình, được hoàng hậu yêu dấu, nhưng rồi phải trốn
đi, sợ cơn ghen của nhà vua; có hồi làm nô lệ cho một con buôn Ả Rập; sau
cùng được lên ngôi báu. Voltaire tưởng tượng nhiều tình tiết ngộ nghĩnh,
cho dồn dập xảy ra từ đầu truyện tới cuối truyện, thỉnh thoảng chêm những
câu triết lý hóm hỉnh, chủ ý chứng thực rằng trong xã hội chỉ có mỗi luật
chi phối hết cả, là luật may rủi, mà tất cả những lố lăng, điên khùng, những
đau khổ bi thảm của loài người đều có ích cho sự điều hoà vũ trụ do
Thượng Đế tạo ra.

Dưới đây tôi xin giới thiệu một đoạn thường trích dẫn trong các sách giảng
văn của Pháp dưới nhan đề là Lối hẻm cám dỗ. Một ông vua nọ bị các quan
giữ kho đua nhau ăn cắp mà không tìm được cách trị, vấn kế Zadig. Zadig
bảo không có gì khó cả, chỉ bắt những người xin chức giữ kho phải khiêu
vũ, người nào khiêu vũ nhẹ nhàng là liêm khiết nhất. Rồi:

“Ngày hôm nay, ông ta (tức Zadig) sai yết thị rằng theo lệnh nhà vua, ai
muốn sung vào chức chưởng khố đại thần trong triều Đại vương Nabussan,
kế vị cho Đại vương Nussanab, thì ngày sóc tháng cá sấu phải bận quần áo
bằng hàng nhẹ tới chực ở tiền sảnh trong hoàng cung. Có tới sáu mươi bốn
người tất cả. Người ta đã gọi bọn nhạc công tới một phòng bên cạnh rồi sửa
soạn cho cuộc khiêu vũ; nhưng cửa phòng đó khép và muốn vô thì phải đi
theo một lối hẻm tối tăm. Một tên thị vệ dắt từng thí viên qua lối hẻm đó,
xong người này mới tới người khác, và để cho mỗi người ở một mình trong
lối hẻm độ vài phút. Nhà vua đã biết trước mưu mô rồi, cho bày hết cả vàng
bạc châu báu trong lối hẻm. Khi họ vô đủ mặt trong phòng, nhà vua ra lệnh
cho họ khiêu vũ. Không lần nào người ta khiêu vũ nặng nề và vụng về như
lần đó: kẻ nào đầu cũng cúi xuống, lưng cũng gập lại, hai tay ôm lấy sườn.
Zadig mừng thầm: “Quân ăn cắp!”. Chỉ có một người tiến lui nhẹ nhàng,
đầu ngửng, mắt ngó ngay, tay duỗi, mình thẳng, chân cứng. Zadig nói: “À!
Người này thật chân chính đáng khen”. Nhà vua niềm nở ôm người đó,
phong chức chưởng khố, còn hết thảy những kẻ kia đều bị trừng trị và phạt