GƯƠNG CHIẾN ĐẤU - Trang 64

vạ một cách công bình nhất đời, vì bọn họ khi ở trong lối hẻm đã thồn châu
báu vào đầy túi đến nỗi đi không muốn nổi nữa. Nhà vua thấy trong số sáu
mươi bốn người có tới sáu mươi ba quân ăn cắp mà giận cho tính tình con
người. Từ đó lối hẻm tối tăm đó được gọi là “Lối hẻm cám dỗ”.

Trong thời gian ở Cirey, Voltaire sáng tác rất mạnh: ngoài những truyện kể
trên, ông còn thu thập tài liệu để viết sử. Năm 1731, ông đã hoàn thành bộ
Truyện Charles XII vua Thuỵ Điển, lúc này ông đã kê cứu để soạn bộ Cảo
luận về phong tục và tinh thần các dân tộc, nhất là bộ Thế kỷ Louis XIV.
Quan niệm về sử học của ông cũng hơi mới mẻ. Ông bảo: “Sử không phải
là một bảng chép những tội ác cùng những đau khổ” và ông có ý muốn
môn sử học cao cả hơn, bổ ích hơn bằng cách rán tim trong những biến cố
tựa như vô nghĩa, cái tinh thần của nhân loại. Rồi ông kết luận: “Chỉ những
triết gia mới được viết sử”, vì theo ông, khi viết sử, phải bỏ những tiểu tiết
để có thể nhìn bao quát hơn, mà chỉ những triết gia mới có đủ sáng suốt
nhìn bao quát được một thời đại.

Nhưng như vậy không phải ông có định kiến rồi chỉ dùng những tài liệu
nào hợp với định kiến đó mà gạt bỏ tất cả những tài liệu khác. Trái lại, ông
trọng tinh thần khoa học, cho nên tốn công phê phán kỹ lưỡng các tài liệu,
chắc có đúng rồi mới dùng.

Nhờ tinh thần khoa học và triết học đó mà ông được hậu thế khen là người
sáng lập ra môn sử hiện đại. Trong những bộ sử của ông, ông không chú
trọng một cách quá đáng tới đời các vua chúa, ông bỏ qua những nhà cầm
quyền tầm thường mà chỉ chép hành động của những vị có ảnh hưởng lớn
đến nhân loại, quốc gia về phong tục, lối sinh hoạt văn hóa. Ông Will
Durant trong cuốn The Story of philosophy (triết học sử) – cuốn mà tôi
dùng nhiều nhất để soạn bài này – phê bình Voltaire: “Chính vì rút phần sử
về các vua xuống mà sử gia Voltaire đã mở đường cho cách mạng: bộ Cảo
luận về phong tục và tinh thần các dân tộc báo trước sự sụp đổ của dòng
Bourbon”; lời đó rất đúng.