phủ Pháp muốn bắt ông thì ông lẻ qua Thuỵ Sĩ. Như vậy là ông đã dự bị, đã
vạch một chương trình hoạt động rồi. Ông gọi một cô cháu
lại phụng
dưỡng ông.
Ông vừa trồng cây – bốn ngàn cây – vừa viết sách, tiếp khách, nhất là tung
những bức thư ra khắp bốn phương trời. Chẳng bao lâu Ferney thành một
cái “xưởng” đúc tư tưởng, thành kinh đô tinh thần của châu Âu. Tất cả các
nhà bác học, các văn nhân, các vua chúa lại thăm ông hoặc thư từ với ông.
Những số tiền đầu cơ được, ông đem phung phí trong việc tiếp tân. Một
người bạn lại chơi, ngỏ ý muốn ở lại sáu tuần; vị Mạnh Thường Quân
phương Tây hỏi người đó: “Bác có biết bác với Don Quichotte khác nhau
ra sao không? Khác nhau chỗ này: Don Quichotte gặp khách sạn nào cũng
cho là lâu đài, còn bác thì cho lâu đài này là khách sạn”. Cả hai cùng cười.
Nhưng khách chưa nhiều bằng thư. Đủ các hạng người khắp nơi viết thư
hỏi ông về mọi vấn đề. Một người Đức xin ông cho biết “một cách kín đáo
rằng có Thượng đế hay không”. Có những người đàn bà bị hiếp đáp năn nỉ
ông bênh vực, can thiệp giùm với nhà cầm quyền. Vua Thuỵ Điển Gustave
III, vua Đan Mạch Christian VII, Nga hoàng Catherine II đều lấy làm vinh
hạnh được trao đổi ý kiến với ông. Chính vua nước Phổ cũng làm lành và
tiếp tục thư từ, tự thú là “mê cái thiên tài rực rỡ” của vua Ferney.
Mà quả thực thiên tài ông rực rỡ. Môn gì ông cũng biết, loại nào ông cũng
viết. Thơ của ông rất tầm thường thật, nhưng ta nên nhớ cả thế kỷ XVIII, ở
Pháp chỉ có mỗi một người đáng mang danh thi sĩ là André Chenier, còn
thơ của các nhà khác thì không hơn gì thơ của Voltaire. Kịch của ông cũng
được được, những bộ sử của ông mới mẻ, những khảo cứu về khoa học,
triết học tuy không sâu sắc nhưng sáng sủa, hấp dẫn, có giọng nồng nhiệt,
còn truyện thì tới nay đọc vẫn còn thú vị. Thiên tài của ông hiện rõ nhất
trong hàng ngàn bức thư của ông. Cổ kim Đông Tây chưa người nào viết
thư nhiều như vậy mà hay như vậy. Đủ giọng: bỡn cợt, hóm hỉnh, châm
biếm, mỉa mai, cảm động, nhẹ nhàng, sâu sắc mà luôn luôn tự nhiên, luôn
